نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 2865
سوره حافره
سوره توبه
(سوره حافره)
(نهمين سوره قرآن)
«توبه» يعنى بازگشت. در آيه 2 اين سوره سخن از اين است که اگر مشرکان از
راه کج و انحرافى خويش بازگردند و حق را بپذيرند، به نفع آنها است. اين سوره، به ويژه
در چهل آيه اول، اعلان جنگ با مشرکان و منافقان و هشدار به آنها است و آخرين حرفها
را با آنها مىزند و بهدليل همين لحن تند، بدون «بسمالله» شروع مىشود؛ زيرا «بسمالله»
نشانه صلح و دوستى است. اين سوره از آخرين سورههاى نازل شده در سال هشتم هجرى در مدينه
است و از نظر ترسيم خطمشى حکومت اسلامى با قبايل، گروهها و جناحهاى مخالف و روش
سياسى اسلام، در روابط و عملها اهميت خاصى دارد.
علت نامگذارى آن به توبه اين است که واژه «توبه» هفده بار با مشتقاتش در
اين سوره آمده و از سويى داستان معروف پذيرش توبه سه متخلّف از غزوه تبوک، در اين سوره
بيان شده است.
مفسرين در اينكه اين آيات سورهايست مستقل و يا جزء سوره انفال اختلاف
كردهاند، و اختلافشان در اين باره منتهى مىشود به اختلافى كه صحابه و تابعين در اين
باره داشتهاند.
روايت وارده از ائمه اهل بيت (ع) در اين باره نيز مختلف است، چيزى كه هست
از نظر صناعت آن دسته از روايات كه دلالت دارد بر اينكه اين آيات ملحقند به سوره انفال
رجحان دارد و به نظر قوى مىرسد.
آيات اين سوره بر خلاف ساير سورهها كه اواخرش همان منظورى را افاده مىكند
كه اوائلش افاده مىكرد، داراى غرض واحدى نيست. اول اين سوره مربوط به بيزارى از كفار
است، و قسمتى از آن مربوط به قتال با مشركين و قتال با اهل كتاب، و يك قسمت مهمى از
آن در باره منافقين صحبت مىكند، و آياتى از آن مسلمانان را به قتال تحريك مىكند،
و عدهاى متعرض حال كسانيست كه از جنگ تخلف ورزيدند، و آياتى مربوط به دوستى و ولايت
كفار است، آياتى راجع به زكات است، و همچنين مطالبى ديگر، ليكن مىتوان گفت قسمت معظم
آن مربوط به قتال با كفار، و آيات راجع به منافقين است.
به طور خلاصه مىتوان گفت اولِ سوره برائت، در نقض عهد کفار، ميانه آن
در کشف احوال منافقان و اظهار خُبث و حيلههاى ايشان، و آخر سوره درباره قصه غزوه تبوک
فرود آمده است.
روايت شده است که وقتى پيامبر (ص) ابابکر را با اين سوره به سوى اهل مکه
فرستاد، ابوبکر سه روز راه پيمود. آنگاه پيامبر (ص) به على (ع) فرمود: اى علي! دنبال
ابابکر برو، آيات را از او بگير و بر اهل مکّه قرائت کن! على (ع) در ميانه راه، آيات
را از ابوبکر گرفت. وى به مدينه بازگشت. وقتى خدمت پيامبر (ص) رسيد عرض کرد: يا رسولالله!
آيا درباره من حادثهاى رخ داده است؟ حضرت فرمود: خير، بلکه پروردگارم به من امر کرد
که سوره برائت را جز من يا فردى از من کسى ديگر نمىتواند به مکّيان برساند.
ويژگيهاى سوره توبه:
1. داراى 129 آيه به عدد کوفى، 130 آيه به عدد ديگر قاريان، 4098 کلمه
و 10488 حرف است.
2. در ترتيب نزول، يکصد و سيزدهمين سوره، پس از سوره مائده و پيش از سوره
نصر، و در ترتيب مصحف شريف نهمين سوره است.
3. از سورههاى مدنى است؛ به جز دو آيه آخر آن (128 و 129) که در مکه نازل
شد.
4. از نظر کميت، آخرين سوره از سورههاى سبع طوال و يک جزء از قرآن را
دربرگرفته است.
5. هشت يا يازده آيه منسوخ دارد.
احکام فقهى سوره:
1. حرمت حج مشرکان و لزوم جلوگيرى از ورود آنان به مسجد الحرام؛
2. نجاست مشرکان؛
3. وجوب قطع رابطه با مشرکان و اعلان برائت از آنان؛
4. احکام زکات و صدقات و بيان مصارف آنها؛
5. احکام جزيه؛
6. احکام پناهندگى مشرکان؛
7. احکام ماههاى حرام.
محتواى عمده آن:
1. مسئله مهم و سياسى برائت از مشرکان؛
2. جريان جنگ تبوک؛
3. اوصاف و ويژگيهاى رسول خدا (ص) و رهبرى امت اسلامي؛
4. مسائل مربوط به جنگ و جهاد؛
5. افشاى منافقان و بيان خيانتهاى آنان؛
6. ماجراى پذيرش توبه متخلفان از جنگ تبوک؛
7. داستان مسجد ضرار؛
8. اهداف بعثت پيامبران (ع) ؛
9. احکام فقهى متنوع.
نيز ر.ک: اسامى سوره توبه.
[1]سخاوي ، علي بن محمد ، 558-643ق.;جمال
القراء و كمال الاقراء;جلد1;صفحه 440
[2]فيروز آبادي ، محمد بن يعقوب ، 729 -
817ق;بصائرذوى التمييزفى لطائف الكتاب العزيز;جلد1;صفحه 228و227
[3]طباطبايي ، محمد حسين ، 1281 - 1360;الميزان
في تفسير القرآن;جلد9;صفحه 146
[4]سيوطي ، عبد الرحمان بن ابي بكر ،
849 - 911ق.;الاتقان فى علوم القرآن;جلد1;صفحه 193و192و(41-43)
[5]راميار ، محمود ، 1301 - 1363;تاريخ قرآن;صفحه
584
[6]حجتي ، محمد باقر ، 1311 -;پژوهشى درتاريخ
قرآن كريم;صفحه 142
[7]مكارم شيرازي ، ناصر ، 1305 -;تفسير نمونه;جلد7;صفحه
273
[8]جمعي از محققان;علوم القرآن عندالمفسرين;جلد1;صفحه
317
[9]هاشم زاده هريسي ، هاشم ، 1317 -;شناخت
سوره هاى قرآن;صفحه (179-181)
[10]زركشي ، محمد بن بهادر ، 745 - 794ق;البرهان
فى علوم القرآن(باحاشيه);جلد1;صفحه (262-177)و194
[11]زرقاني ، محمد عبد العظيم ، 1948- م.;مناهل
العرفان فى علوم القرآن;جلد1;صفحه 201
نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 2865