نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 269
آيه 092 نساء
آيه ديه
(آيه 092 نساء)
(آيه 92 نساء، در باره جزاي اخروي قتل
عمد)
به آيه 92 سوره نساء «آيه ديه» گفته ميشود:((وَ ما
كانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِناً إِلاَّ خَطَأً وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً
فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ دِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلى أَهْلِهِ إِلاَّ أَنْ
يَصَّدَّقُوا فَإِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَكُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ
رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ إِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ مِيثاقٌ فَدِيَةٌ
مُسَلَّمَةٌ إِلى أَهْلِهِ وَ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ
شَهْرَيْنِ مُتَتابِعَيْنِ تَوْبَةً مِنَ اللَّهِ وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً)
؛ «براى هيچ فرد با ايمانى مجاز نيست كه فرد با ايمانى را به قتل برساند، مگر اينكه
اين كار از روى خطا و اشتباه از او سر زند و (در عين حال) كسى كه فرد با ايمانى را
از روى خطا به قتل برساند بايد يك برده آزاد كند و خونبهايى به كسان او بپردازد مگر
اينكه آنها خونبها را ببخشند- و اگر مقتول از جمعيتى باشد كه دشمنان شما هستند (و كافرند)
ولى مقتول با ايمان بوده بايد (تنها) يك برده آزاد كند (و پرداختن خونبها لازم نيست)
و اگر از جمعيتى باشد كه ميان شما و آنها پيمانى برقرار )
است بايد خونبهاى او را به كسان او بپردازد و يك برده (نيز) آزاد كند،
و آن كس كه دسترسى (به آزاد كردن برده) ندارد دو ماه پى در پى روزه مىگيرد- اين (يك
نوع تخفيف و) توبه الهى است و خداوند دانا و حكيم است».
شان نزول: يكى از بتپرستان مكه به نام
حارث بن يزيد با دستيارى ابوجهل، مسلمانى را به نام عياش بن ابى ربيعه به جرم گرايش
به اسلام مدتها شكنجه مىداد، پس از هجرت مسلمانان به مدينه، عياش نيز به مدينه هجرت
كرد و در شمار مسلمانان قرار گرفت. روزى در يكى از محلههاى اطراف مدينه با شكنجه دهنده
خود حارث بن يزيد روبرو شد، و از فرصت استفاده كرده، او را به قتل رسانيد، به گمان
اينكه دشمنى را از پاى در آورده است، در حالى كه توجه نداشت كه حارث توبه كرده و مسلمان
شده است و به سوى پيامبر (ص) مىرود. وقتي جريان را به پيامبر (ص) عرض كردند، آيه نازل
شد و حكم قتلى را كه از روى اشتباه و خطا واقع شده بيان كرد.
نخواهند شد.
در اين آيه جريمه و كفاره قتل خطا در
سه مرحله بيان شده است: صورت نخست اينكه فرد بي گناهى كه از روى اشتباه كشته شده متعلق
به خانواده مسلمانى باشد كه در اين صورت، قاتل بايد دو كار كند، يكى اينكه برده مسلمانى
را آزاد نمايد و ديگر اينكه خونبهاى مقتول را به صاحبان خون بپردازد؛ مگر اينكه خاندان
مقتول با رضايت خاطر از ديه بگذرند.
صورت دوم اينكه مقتول وابسته به خاندانى
باشد كه با مسلمانان خصومت و دشمنى دارند، در اين صورت كفاره قتل خطا تنها آزاد نمودن
برده است، و پرداخت ديه بر جمعيتى كه تقويت بنيه مالى آنان خطرى براى مسلمانان محسوب
خواهد شد ضرورت ندارد، به علاوه اسلام ارتباط اين فرد را با خانواده خود كه همگى از
دشمنان اسلامند بريده است و بنابراين جايى براى جبران خسارت نيست.
صورت سوم اينكه خاندان مقتول از كفارى
باشند كه با مسلمانان هم پيمانند، در اين صورت براى احترام به پيمان بايد علاوه بر
آزاد كردن يك برده مسلمان خونبهاى او را به بازماندگانش بپردازند.
در اينكه آيا مقتول در اين صورت، مانند
دو صورت سابق، يك فرد مؤمن است يا اعم از مؤمن و كافر ذمّى، در ميان مفسران گفتگو است،
ولى ظاهر آيه و رواياتى كه در تفسير آن وارد شده اين است كه منظور از آن نيز مقتول
مؤمن است، و آيا مىتوان ديه چنين مقتول مسلمانى را به ورثه كافر داد؛ در صورتى كه
كافر از مسلمان ارث نمىبرد، از ظاهر آيه چنين استفاده مىشود كه بايد ديه مزبور را
به ورثه او داد هر چند كافر هستند، و اين به خاطر پيمان و عهدى است كه با مسلمانان
دارند، ولى از آنجا كه كافر از مسلمان هيچگاه ارث نمىبرد جمعى از مفسران بر اين عقيدهاند
كه منظور از جمله فوق اين است كه ديه او را فقط به ورثه مسلمان او بدهند، نه ورثه كفار،
در بعضى از روايات نيز اشاره به اين موضوع شده است.
در پايان آيه در مورد كسانى كه دسترسى
به آزاد كردن بردهاى ندارند (يعنى قدرت مالى ندارند و يا بردهاى براى آزاد كردن نمىيابند)
مىفرمايد: چنين اشخاصى بايد دو ماه پى در پى روزه بگيرند.
[1]مكارم شيرازي ، ناصر ، 1305 -;تفسير نمونه;جلد4;صفحه
60
[2]سيوطي ، عبد الرحمان بن ابي بكر ،
849 - 911ق.;الدر المنثور في التفسير بالماثور;جلد2;صفحه 192
[3]طبرسي ، فضل بن حسن ، 468 - 548ق;مجمع
البيان فى تفسيرالقرآن;جلد3;صفحه 137
نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 269