نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 1970
جمع سور
ترتيب سُوَر
(جمع سور)
(ترتيب چينش سورهها در قرآن موجود)
به اصطلاح ترتيب سور؛ تأليف سور، نظم
سور و جمع سور نيز مىگويند. قرآن موجود از سوره فاتحه آغاز و به ناس ختم مىشود.
جمع آورى سورههاى قرآن به ترتيبى غير
از ترتيب نزول آنها، مورد اتفاق همگان است. بين محققان علوم قرآنى بحث است که آيا
ترتيب حاضر را رسول اکرم (ص) معين کرده است؛ به طورى که تخلف از آن جايز نيست، يا اصحاب
خود به چينش قرآن دست زده و سرانجام بر آن اتفاق کردهاند؟ به عبارت ديگر، آيا اين
ترتيب سورهها توقيفى است يا اجتهادي؟
دراينباره سه عقيده کلى وجود دارد:
1. توقيفى بودن ترتيب سورهها؛
2. اجتهادى بودن ترتيب سورهها؛
3. قول به تفصيل، که چينش عمده سورهها
را توقيفى، و اجتهاد و نظر صحابه را تنها در تنظيم چند سوره دخيل مىداند.
طرفداران هريک از اين سه ديدگاه، براى
اثبات رأى خويش دلايلى را ذکر کردهاند که به برخى از آنها اشاره مىشود.
1. دلايل توقيفى بودن ترتيب سورهها:
الف) عرضه قرآن از سوى پيامبر (ص) بر
جبرئيل که همه ساله يک بار و در سال حجة الوداع دو بار انجام شد.
ب) حديث ابى بن کعب از رسول خدا (ص) که
در آن از سورههاى قرآن با ترتيب کنونى نام برده و ثواب قرائت هريک معين شده است. طبق
اين حديث در مييابيم قرآنکريم پيش از رحلت به ترتيب فعلى و با اشاره وحى منظم شده
است.
ج) قرائت، ختم و آموزش قرآن در عهد رسول
خدا (ص) خود دليلى بر اين است که قرآن به دستور پيامبر (ص) به ترتيبى که آغاز و انتهاى
آن مشخص شده بود، قرائت، ختم يا آموزش داده مىشد.
د) تعيين جايگاه هريک از سورهها در قرآن
به دستور پيامبر (ص) .
ه) قرآنکريم به همين ترتيب موجود، مورد
تأييد صحابه و ائمه شيعه (ع) قرار گرفته است، و تمام فِرَق مسلمان در عمل و قرائت به
چنين ترتيبى پايبند بوده و هستند. همچنين ميان تمام مصاحف موجود فعلي، قرآن و مصحفى
ديده نشده است که سورههاى آن برخلاف ترتيب موجود باشد. اگر ترتيب سورهها به اجتهاد
و رأى صحابه بود، هرگز ترتيبى خاص، مقبول همگان نبود.
2. دلايل اجتهادى بودن ترتيب سورهها:
الف) اختلاف در ترتيب سورهها در مصحفهاى
اوليه وجود داشت، مثلا اين اختلاف در مصاحف امام على (ع) ، ابنمسعود، ابى بن کعب،
ابنعباس و امام صادق (ع) به چشم ميخورد.
بىشک اگر ترتيب سورهها توقيفى و به
دستور پيامبر (ص) بود، نمىبايست مصاحف اين بزرگان - برخى از آنان از ملازمان آن حضرت
بودند - با هم اختلاف داشته باشد.
ب) انتساب جمعآورى قرآن فعلى به عثمان،
خود نشانهاى بر اجتهادى بودن ترتيب سورهها است.
از ابن اشته روايت شده است که عثمان فرمان
داد سُوَر طوال را پىدرپى قرار دهند و سورههاى انفال و توبه را جزء آنها بياورند
و با((بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ))از يکديگر جدا نکنند.
همچنين از ابنعباس روايت شده است که
وى از عثمان پرسيد: چرا ميان سوره انفال و توبه «بسمله» قرار ندادند؟
عثمان گفت: چون رسول خدا (ص) از دنيا رفت، و براى ما جاى آنها روشن نشد، اين دو را
کنار هم نهادم.
3. گروهى ميان دو نظريه جمع کرده و گفتهاند ترتيب پارهاى از سورهها
توقيفى است و تنظيم پارهاى ديگر به اجتهاد صحابه بوده است.
البته اين گروه با اين که در اصل مسئله اتفاق دارند، در تعيين موارد خاص
آن که کدام سوره، توقيفى و کدام اجتهادى است، دچار تشتت آرا و اختلاف شده، مىگويند
ترتيب بسيارى از سورههاى قرآن مانند «سبع طوال»، «حواميم» و «مفصل» در زمان پيغمبر
(ص) مشخص و ترتيب بقيه سورههاى قرآن به عهده مسلمانان نهاده شده است و آنان تنظيم
کردهاند.
نيز ر.ک: جمع دوره پيامبر (ص) ؛ جمع قرآن؛ ترتيب آيات.
[1]معرفت ، محمد هادي ، 1309 -1385.;التمهيد
فى علوم القرآن;جلد1;صفحه 285
[2]زرقاني ، محمد عبد العظيم ، 1948- م.;مناهل
العرفان فى علوم القرآن;جلد1;صفحه 353
[3]سيوطي ، عبد الرحمان بن ابي بكر ،
849 - 911ق.;الاتقان فى علوم القرآن;جلد1;صفحه 216
[4]زنجاني ، ابو عبد الله بن نصر الله ،
1309 - 1360ق.;تاريخ القرآن;صفحه (60-66)
[5]ابن عطيه متأخر ، عبد الحق بن غالب ،
- 546ق.;مقدمتان فى علوم القرآن;صفحه 275
[6]صالح ، صبحي ، 1926 -;مباحث فى علوم القرآن;صفحه
71
[7]زركشي ، محمد بن بهادر ، 745 - 794ق;البرهان
فى علوم القرآن(باحاشيه);جلد1;صفحه 257
[8]راميار ، محمود ، 1301 - 1363;تاريخ قرآن;صفحه
598
نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 1970