و قصص پيامبران، و ناشران معارف برگرفته از «عهدين»، در مى آيند، و آنقدر به خلفاء، نزديك ميشوند كه آنان مشكلات دينى خود را با چنين افرادى در ميان ميگذارند، و حكم الهى را از ايشان ميپرسند. در نتيجه، آنچنان چهره تاريخ و حديث را با افسانههاى كهن، و پندارهاى بى اساس، مشوش ميسازند كه خامه از تشريح آن عاجز و ناتوان است. تلاشهاى احبار در پخش اوهام، به ضميمه فعاليتهاى مرموزانه زنديقهايى مانند «عبد الكريم بن ابى العوجاء» كه به هنگام اعدام، از وضع چهار هزار حديث و پخش آن در ميان احاديث اسلامى پرده برداشت[1]، صفحاتى از تاريخ را به خود اختصاص داده است.

اين عامل، گذشته از اينكه چهره معارف و تاريخ و تفسير و حديث را پس پرده مجهولات و موضوعات زيادى مستور داشت، مايه پيدايش بسيارى از مذاهب و نحلهها، گرديد كه «قارچ» گونه در سرزمينهاى اسلامى روييدند، و در حقيقت، عامل چهارم (احبار و راهبان) براى بيدايش مذاهب از عامل سوم كه در گذشته پيرامون آن سخن گفتيم (منع تدوين حديث)، سرچشمه گرفت.

در ميان گذشتگان، دانشمند معروف تونسى، ابن خلدون، بهتر از همه اين حقيقت را درك كرده است.

داورى ابن خلدون درباره كتب تفسير

«در كتابهاى تفسير سخنان بى سروته زياد است. و علت آن اين است كه جامعه اسلامى در آن روز، دور از كتاب و علم بودند، و چادر نشينى و بى سوادى، بر آنان غالب بود و اگر به شناخت چيزى راجع به آغاز آفرينش، علل اشياء و راز