چگونگى صدور توقيعات:

روش نوّاب امام (ع) در روزگار غيبت صغرى چنين بوده است كه سؤال‌هاى شيعيان را مى‌نوشته و به حضرت مهدى (ع) تقديم مى‌كرده‌اند. امام (ع) به پاره‌اى از سؤال‌ها به صورت كتبى پاسخ مى‌داده و به برخى ديگر به صورت شفاهى. نوّاب نيز گاه پاسخ‌هاى شفاهى امام (ع) را مى‌نوشته‌اند و به صورت كتبى به مردم مى‌داده‌اند. گاه امام (ع) بنابر مصالحى، به برخى سؤال‌ها پاسخ نمى‌گفته است؛ چنان كه در روايتى آمده است، كسى از امام (ع) خواست تا از خداوند فرزند پسرى برايش بخواهد.

امام به علم الهى مى‌دانست كه فرزند پسر نصيب او نمى‌شود و از اين رو، به درخواست وى پاسخى نداد (الغيبة، شيخ طوسى/ 195).

توقيع در عصر غيبت كبرى:

بيش‌تر علماى شيعه بر آن‌اند كه توقيعات امام زمان (ع) منحصر به عصر غيبت صغرى و نايبان خاصّ است. با اين حال، برخى نيز معتقدند كه امام (ع) در عصر غيبت كبرى نيز نامه‌هايى به بزرگان شيعه نوشته است.

طبرسى- از علماى قرن 6 ق.- دو نامه از آن حضرت به شيخ مفيد را ذكر كرده است.

اين نامه‌ها را شخص معتمدى به شيخ مفيد رسانيده است؛ ولى نام او در روايت نيامده است. برخى محققان اين نامه‌ها را در شمار توقيعات امام زمان (ع) آورده‌اند.

علّامه بحرالعلوم در كتاب رجالى خود و آيت اللّه خويى در معجم رجال الحديث‌ در صحت اين توقيعات ترديد كرده‌اند؛ زيرا آنها را براى نخستين بار مرحوم طبرسى پس از گذشت صد سال از وفات شيخ مفيد نقل كرده و پس از او نيز شاگردش ابن شهرآشوب از آنها ياد كرده است؛ امّا شاگردان شيخ مفيد مانند سيّد مرتضى، نجاشى و شيخ طوسى با اينكه تأليفات فراوانى داشته‌اند، از چنين توقيعاتى سخن نگفته‌اند. برخى علماى معاصر نيز معتقدند شيخ محمّد كوفى شوشترى، پيامى از امام (ع) به آيت اللّه سيد ابوالحسن اصفهانى رسانيده است كه در شمار توقيعات است (چشم به راه مهدى‌، 98؛ فرهنگ نامه مهدويّت‌، 104 و 105).

محتواى توقيعات:

توقيعات امام زمان (ع) موضوعات گوناگونى را در بردارند: اعتقادى، اخلاقى، سياسى، فقهى و .... امام (ع) در توقيعات مبارك خويش، وظايف گوناگون شيعيان را در عصر غيبت‌