بر اساس جهان بينى توحيدى ، همه موجودات و پديده هاى هستى به صورت بى واسطه يا با واسطه افعال خداوند هستند. بحث درباره افعال خداوند ، هم در فلسفه اسلامى و هم در كلام اسلامى مطرح شده است.

متكلمان اسلامى پس از مباحث مربوط به ذات و صفات خداوند ، به بحث درباره افعال الهى پرداخته اند ، آنان در اين باره مسائل مهم و گسترده اى را بررسى كرده اند كه در حقيقت به عدالت و حكمت خداوند باز مى گردد ، حسن و قبح عقلى ، تعلق اراده خدا به طاعات و عدم تعلّق آن به معاصى ، فاعليت انسان نسبت به افعال اختيارى و ردّ نظريّه جبرگرايان ، افعال توليديه ، خلق افعال ، كسب ، استطاعت ، قضا و قدر الهى ، تكليف مالايطاق ، هدايت و ضلالت ، عذاب نشدن كودكان ، غايت و غرض در افعال الهى ، حسن و وجوب تكليف ، لطف و اصلح ، آلام و اعواض ، آجال ، ارزاق ، اسعار ، از مهم ترين مسائلى است كه در مبحث مربوط به افعال خداوند مطرح شده است (كشف المراد ، مقصد سوم ، فصل سوم ; شرح المقاصد ، ج4 ، مقصد پنجم ، فصل پنجم ; شرح المواقف ، ج4 ، ص 145ـ 206 ; شرح الاصول الخمسة ، ص 201ـ 410).

متكلمان اسلامى افعال را به مخترع ، مباشر و متولد تقسيم نموده اند ، فعل اگر نيازمند محل نباشد به آن مخترع گفته مى شود ، و اگر احتياج به محل داشته باشد دو حالت دارد: يا بدون وساطت فعل ديگر تحقق مى پذيرد مانند تفكر و فعل عضلات، كه در اين صورت به آن مباشر مى گويند ، و يا به سبب فعل ديگر حادث مى شود مانند حركت كليد با حركت دست كه اصطلاحاً به آن متولد مى گويند (الذخيره ، ص73 ; و اللوامع اللهية ، ص137).افعال مخترع اختصاص به خداوند دارد ، افعال مباشر مخصوص غير خداوند است ، افعال متولد مشترك بين خداوند و غير خداوند است (كشف المراد ، ص431).

متكلمان اسلامى افعال الهى را به اعتبار ديگر به تكوينى و تكليفى تقسيم نموده اند ، مراد از تكوينى ايجاد اشيا توسط خداوند تعالى است و افعال تكليفى همان اوامر و نواهى متعلق به افعال مكلفين مى باشد (گوهر مراد ، ص276).

دانشمندان علم كلام در بحث از افعال الهى ، از افعال انسان نيز بحث نموده اند زيرا از يك سو بر اساس توحيد در خالقيت همه افعال و پديده ها به خداوند مستند مى شود ، و از سوى ديگر در افعال بشر كارهاى ناروايى وجود دارد ، بدين جهت بايد درباره افعال بشر بحث شود تا چگونگى استناد آنها به خداوند با توجه به اصل تنزيه، روشن شود (المنقذ من التقليد1/151).

چنان كه بيان شد بحث افعال الهى در ميان حكماى اسلامى نيز مطرح شده و تقسيمات متعددى براى آن ذكر نموده اند ، نخستين تقسيم اين است كه افعال الهى يا مبدع است يا مخترع و يا مكوّن (اسرارالحكم ، ص148ـ 143)

ملاك اين تقسيم مسبوق بودن و مسبوق نبودن موجود به ماده و مدّت (زمان) است ، مبدعات موجوداتى هستند كه نه مسبوق به ماده اند ، و نه زمان ; عالم عقول ، هيولاى اولى و صورت نخستين از مبدعات مى باشند (التعليقات ، ص 67) مخترعات موجوداتى هستند كه مسبوق به ماده اند ولى مسبوق به زمان نيستند. اصل زمان (نه اجزاء آن) اين گونه است. و مكوّنات موجوداتى اند كه هم مسبوق به ماده اند و هم مسبوق به زمان ، همه حوادث زمانى و مركبات عالم طبيعت اين گونه اند (شرح منظومه ، الاهيات بالمعنى الاخص ، فريده سوم).

تقسيم ديگر عبارت است از تقسيم موجودات به تام و ناقص ، و تقسيم ناقص به مكتفى و غير مكتفى ، ملاك اين تقسيم چگونگى تحقق كمالات ممكن براى موجودات است. موجود تام آن است كه كمالاتى كه براى او ممكن است ، به صورت بالفعل براى آن تحقق دارد. اين موجودات همان مجرّدات تامّه اند كه در ذات و فعل خود از مادّه و آثار آن مجرّد مى باشند. و ناقص آن است كه كمالاتى كه براى او ممكن است ، به تدريج برايش حاصل مى شود. و امكان ذاتى او در فعليّت يافتن كمالاتش كافى است و خود دو گونه است: مكتفى و غير مكتفى: مكتفى آن است كه جز به افاضه الهى، به سبب و علت امكانى نياز ندارد; نفوس كلّى اين گونه اند ، نفوس انبيا و اولياء الهى نيز در آغاز پيدايش از اين دسته اند ، ولى سرانجام به موجودات تامّه ملحق مى شوند. و ناقص غير مكتفى موجودى است كه در مسير تكامل قرار دارد و فعليت يافتن استعدادهاى آن ها به اسباب و علل خارجى نياز دارد. موجودات عالم طبيعت اين گونه اند (اسرار الحكم ، ص 143). علاوه بر تقسيمات فوق تقسيمات ديگرى نيز مطرح شده كه عمدتاً به تقسيمات ياد شده برمى گردد.

فرق اساسى ميان بحث هاى فلسفى و كلامى درباره افعال الهى آن است كه فلاسفه از منظر عقل نظرى ، اقسام و احكام افعال الهى را بررسى كرده اند ، ولى متكلمان از نگاه عقل عملى در اين باره سخن گفته اند. بدين جهت كه متكلمان قبل از هر چيز به اثبات حسن و قبح عقلى در باب افعال پرداخته اند ، يعنى اثبات كرده اند كه عقل به صورت مستقل حسن و قبح پاره اى از افعال را درك مى كند ، آن گاه بر اساس اين حكم عقلى ، صدور افعال حسن و عدم صدور افعال قبيح از خداوند را بررسى كرده اند. البته اين ، نگرش متكلمان عدليه (اماميه و معتزله) به مسئله است و نگرش متكلمان اشعريه، انكار حسن و قبح عقلى است. آنان نيز بر اساس اين نگرش كلامى خود ، درباره روايى و ناروايى در افعال خداوند بحث كرده اند. از باب مثال ، عدليه غايتمند نبودن افعال خداوند را قبيح و در نتيجه محال مى دانند ، ولى اشاعره آن را قبيح و محال ندانسته ، بلكه غايتمندى را ناممكن شمرده اند.

عرفا نيز به گونه اى ديگر درباره افعال الهى بحث كرده اند ، آنان هرم هستى را داراى شش مرتبه دانسته اند: اوّل ، مرتبه ذات حضرت وجود صرف است كه مرتبه احديت مى باشد. دوم ، مرتبه حضرت اسماعى است كه مقام واحديت است. سوم ، مرتبه ارواح مجرّده و حضرت جبروت يعنى عقول كليّه است. چهارم: مرتبه نفوس عمّاله سماويه است كه مظاهر عالم مثال اند وحضرت ملكوت نام دارد. پنجم: مرتبه عالم ناسوت و حضرت ملك است. ششم : مرتبه كون جامع كلّ و حضرت خليفه و آيينه حضرت الهيت و مجلاى مرتبه واحديت يعنى انسان كامل است كه مظهر ذات و جميع اسماى حسناى الهى است (اسرار الحكم ، ص 147).