دانشنامه کلام اسلامی - جمعی از محققین

نام کتاب : دانشنامه کلام اسلامی نویسنده : جمعی از محققین جلد : 1 صفحه : 45

اسما و احكام

نام هايى چون ايمان ، كفر ، نفاق ، مؤمن ، كافر و منافق و احكام شرعى آنها در زندگى دنيوى و اخروى.

اين مسئله در اصل مسئله كلامى و بالتبع مسئله فقهى مى باشد (اوائل المقالات ، ص14) منظور از اسما ، نام هايى است كه يا به عنوان ستايش مثل مؤمن ، مسلم ، متقى و صالح و يا به عنوان نكوهش مثل كافر ، فاسق و منافق بر مكلفان اطلاق مى گردند (شرح المقاصد ،ج 2 ، ص246). اين اسامى ، نام هايى شرعى اند كه معمولاً در اصول دين به كار مى روند (المواقف ، ج3 ، ص532). اسم هاى شرعى واژگانى اند كه در شرع معناى ويژه اى غير از معناى لغوى دارند (شرح الاصول الخمسة ، ص710) و مراد از احكام ، ثواب و عقاب اخروى (شرح المقاصد ، ج2 ، ص246) و نيز احكام آنها در حيات دنيوى است (رسائل المرتضى ، ج1 ، ص155 و اوائل المقالات ، ص191).

بحث اسما واحكام در كتاب هاى كلامى بر محور بيان حكم مسلمانى كه مرتكب گناه كبيره مى شود مطرح گرديده ، تا روشن شود مرتكب كبيره مستحق كدام اسم است و چه حكمى بر او جارى مى گردد.

منشأ طرح بحث اسما و احكام در كلام اسلامى ديدگاه هايى است كه در نيمه دوم قرن اول هجرى درباره مرتكبان كباير مطرح شد ، زيرا خوارج به ويژه فرقه ازارقه آنان را كافر يا مشرك مى دانستند. در برابر اين ديدگاه از سوى عالمان اسلامى عكس العمل هايى انجام گرفت كه در مجموع ديدگاه خوارج را مردود مى دانست. اين مسئله منشأ طرح بحث درباره حقيقت ايمان و كفر گرديد ، تا روشن شود آيا مرتكبان كباير مشمول نام مؤمن اند يا كافر؟ (اوائل المقالات ، ص191).

كفر در لغت به معناى ستر و پوشاندن است (كشف المراد ، ص427 ; المنقذ ، ج2 ، ص161) و در اصطلاح شرع عبارت از انكار خدا و ضروريات دين اسلام است كه به وسيله آن ، انسان مستحق عقاب دائم اخروى گشته و برخى از احكام شرع در موضوعات ازدواج ، توارث ، نماز و دفن ميت و امثال اينها در دنيا بر آن مترتب مى گردد (المنقذ ، ج2 ، ص161).

استحقاق عقاب اخروى كافر از ضروريات دين اسلام به شمار مى آيد (المقنعه ، ص33) اما در احكام فقهى كافر در دنيا ديدگاه هاى متفاوتى مطرح شده است (خلاف ، ج4 ، ص23 ، 311 و 317 ; الانتصار ، ص88 ، 409 و 545 ; مغنى المحتاج ، ج1 ، ص367 ; بحر الرائق ، ج3 ، ص366).

متكلمان اسلامى در تعريف نفاق كه در لغت به معناى اظهار خلاف باطن است (كشف المراد ، ص427) اتفاق نظر دارند و مى گويند نفاق در اصطلاح شرع اظهار ايمان وپنهان داشتن كفر است و منافق در واقع كافر و مانند كافران در آخرت مستحق خلود در آتش مى باشد ، هر چند در ظاهر و دنيا احكام اسلام بر او جارى مى گردد (كشف المراد ، ص427 ; قواعد المرام ، ص171 ; كتاب الطهاره ، ج3 ، ص341 ; مستمسك العروة ، ج2 ، ص123 ; المواقف ، ج3 ، ص529 ; كتاب الالفين ، ص331 ; شرح العقيدة الطحاويه ، ص332 ; شرح العقائد النسفيه ، ص90ـ 91 ; المعتمد فى المعتقد ، ص225).

متكلمان اماميه و اهل سنت (اشاعره ، ماتريديه ، مرجئه و اهل حديث) در تعريف فسق كه در لغت به معناى خروج از چيزى است (صحاح جوهرى ، ج4 ، ص154) اتفاق نظر دارند و مى گويند فسق در اصطلاح شرع عبارت از فعلى است كه با انجام آن انسان از طاعت خدا و رسول در اوامر و نواهى شرعى خارج مى گردد (كشف المراد ، ص427 ; قواعد المرام ، ص171) و مرتكب كبيره در صورتى كه از اهل معرفت و اقرار باشد از دين اسلام و ايمان خارج نمى شود (اوائل المقالات ، ص47 ; الإبانة ، ص26 ; شرح العقيدة الطحاويه ، ص331 ; شرح العقائد النسفيه ، ص82) زيرا هر فسقى كفر نمى باشد و فاسق در حال فسقش مؤمن بوده و ايمان و فسق در او جمع شده و تمام خطاباتى كه متوجه مؤمنان است فاسق را هم دربرمى گيرد (الناصريات ، ص276).

اماميه و ماتريديه معتقدند فاسق اگر بدون توبه از دنيا برود و مورد مغفرت و شفاعت قرار نگيرد در قيامت عقاب مى شود و مى گويند مرتكب كبيره اهل آتش و عذاب اخروى است لكن مخلد در آن نمى باشد ، هر چند بدون توجه بميرد (المنقذ ، ج2 ، ص160 ; الميزان ، ج20 ، ص357 ; شرح العقائد النسفيه ، ص88) لكن اشاعره ، در اينكه فاسق اهل جهنم است يا خير سكوت نموده ، همان گونه كه بر بهشتى بودن هيچ موحدى هم حكم نداده بلكه مى گويند هر چه خدا بخواهد همان مى شود (مقالات الاسلاميين ، ص293ـ 294). اما مرجئه به عدم عقاب مرتكب كبيره در آخرت قطع دارند (قواعد المرام فى علم الكلام ، ص 16).

از نظر معتزله صاحب گناه كبيره داراى اسمى بين دو اسم و حكمى بين دو حكم مى باشد ; به اين معنا كه اسم او نه كافر است و نه مؤمن ، بلكه اسم او فاسق است و نيز حكم دنيوى او حكم كافر و حكم مؤمن نمى باشد ، بلكه داراى حكم سوم است و اين حكم سبب مى شود در مسئله اسما و احكام ، فاسق به المنزلة بين المنزلتين ملقب گردد (شرح الاصول الخمسة ، ص697) ولى در عين حال مى گويند فاسق از نظر حكم اخروى ماندگار در جهنم است وعمومات وعيد را دليل بر آن گرفته اند (همان ، ص666).

زيديه در مسئله فاسق به دو دسته تقسيم شده اند ، يك دسته اى از آنان مى گويند مرتكبان گناه كبيره كافر نعمت شمرده مى شوند و دسته ديگرشان مثل معتزله قائل اند كه ارتكاب كبيره موجب كفر نمى شود لكن در قيامت موجب خلود در آتش مى گردد (مقالات الاسلاميين ، ص73 و 74 و المنقذ ، ج 2 ، ص164).

در ميان مسلمانان ، تنها حسن بصرى فاسق را منافق مى داند (قواعد المرام ، ص171 ; كشف المراد ، ص427).

گروه خوارج اتفاق نظر دارد كه ارتكاب كبيره موجب كفر مى شود (كشف المراد ، ص427 ; قواعد المرام ، ص171 ; المعتمد فى المعتقد ، ص225) ولى برخى از آنان افزون بر اينكه آن را موجب كفر دانسته موجب شرك هم مى دانند (اوائل المقالات ، ص 146)عده اى ديگرى از خوارج مثل شاخه فضيليه حتى ارتكاب گناه صغيره را نيز كفر مى شمارند (الاقتصاد ، ص141 و شرح العقايد النسفيه ، ص83) و معتدل ترين خوارج ، فرقه اباضيه است كه مرتكب كبيره را منافق مى دانند ، نه مشرك يا كافر. آنان در اين مسئله با حسن بصرى و زيديه هماهنگ مى باشند (الاباضيّه مذهب اسلامى معتدل ، ص 54 ; آراء الخوارج الكلاميه ، ص244) آنان كفر را سه گونه دانسته اند: يكى آنچه بر مشرك اطلاق مى شود (بقره:6) و ديگرى در مقابل شكر نعمت هاى الهى (كفران نعمت) است (آل عمران:97) و سوم كفر به معناى نفاق (توبه:84 ; معالم الدين ، ج2 ، ص140

منابع

(1) آراء الخوارج الكلاميه ، طالبى ، الدكتور عمّاره ، الشركة الوطنية لنشر والتوزيع ، الجزاير ؛
(2) الابانة ، اشعرى ، ابوالحسن على بن اسماعيل ، دارالانصار ، قاهره 1397ق ؛
(3) الإباضية مذهب اسلامى معتدل ، يحيى معمر ، على ، سلطنة عمان ، وزارت العدل والاوقاف والشئون السلاميه ؛
(4) الانتصار ، سيد مرتضى ، مؤسسه نشر اسلامى ، قم ، 1415ق ؛
(5) الاقتصاد ، طوسى ، محمد بن حسن (م/460) ، مكتبة چهلستون ، قم ، 1400ق ؛
(6) اوائل المقالات ، مفيد ، محمد بن محمد بن نعمان ، دارالمفيد ، بيروت ، 1414ق ؛
(7) بحرالرائق ، مصرى ، ابن نجيم ، دارالكتب العلميه ، بيروت ، 1418ق ؛
(8) خلاف ، طوسى ، محمد بن حسن ، مؤسسه نشر اسلامى ، قم ، 1414ق ؛
(9) رسائل المرتضى ، سيد مرتضى ، دارالقرآن الكريم ،قم ، 1405ق ؛
(10) شرح الاصول الخمسه ، مكتبة وهبه ، معتزلى ، قاضى عبدالجبار ، قاهره ، 1408ق ؛
(11) شرح العقائد النسفيه ، تفتازانى ، سعدالدين مسعود بن عمر ، مطبعه يوسفى لكنوى ، پاكستان ، بى تا ؛
(12) شرح العقيدة الطحاوية ، ابن ابوالعزّ حنفى ، المكتب الاسلامى ، بيروت ، 1404ق ؛
(13) شرح المقاصد فى علم الكلام ، تفتازانى ، سعدالدين مسعود بن عمر ، دارالمعارف النعمنية ، پاكستان ، 1401ق ؛
(14) الصحاح ، جوهرى ، اسماعيل بن عماد ، دارالعلم للملايين ، بيروت ، 1407ق ؛
(15) قواعد المرام فى علم الكلام ، بحرانى ، ميثم ، كتابخانه آية اللّه نجفى ، قم ، 1398ق ؛
(16) كتاب الألفين ، حلّى ، حسن بن يوسف ، كويت ، مكتبة الألفين ؛
(17) كتاب الطهارة ، خمينى ، روح اللّه ، مؤسسه اسماعيليان ، قم ، 1401ق ؛
(18) كشف المراد ، حلّى ، حسن بن يوسف ، مؤسسه نشر اسلامى ، قم ، 1415ق ؛
(19) مستمسك العروة ، حكيم ، سيد محسن ، مكتبة المرعشى ،قم ، 1404ق ؛
(20) المعتمد في المعتقد ، تورشتى ، فضل اللّه شهاب الدين ، مكتبة الحقيقه ، تركيه ، استانبول ، 1412ق ؛
(21) معالم الدين ، عبدالعزيز الثمينى ، سلطنة عمان ، وزارت التراث القومى والثقافة ؛
(22) المواقف في علم الكلام ، ايجى ، عضدالدين عبدالرحمن ، دارالجيل ، بيروت ، 1417ق ؛
(23) مفتى المحتاج ، شربينى ، محمد بن احمد ، بيروت ، داراحياء التراث العربى ، بى تا ؛
(24) مقالات الاسلاميين ، اشعرى ، ابوالحسن على بن اسماعيل ، دار احياء التراث العربى ، بيروت ؛
(25) المقنعة ، مفيد ، محمد بن
محمد بن نعمان ، مؤسسه نشر اسلامى ، قم ،1410ق ؛
(26) المنقذ من التقليد ، رازى ، سديدالدين حمصى ، مؤسسه نشر اسلامى ، قم ، 1414ق ؛
(27) الميزان فى تفسير القرآن ، طباطبايى ، محمدحسين ، قم ، انتشارات جامعه مدرسين ، بى تا ؛
(28) الناصريات ، سيد مرتضى ، رابطة الثقافة والعلاقات الاسلاميه ، 1417ق.؛

حميد اللّه رفيعى

نام کتاب : دانشنامه کلام اسلامی نویسنده : جمعی از محققین جلد : 1 صفحه : 45

فرمت PDF

شناسنامه

فهرست