responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 98

 

باخَرْزی ، سیف الدین سعیدبن مُطَهَّر، عارف قرن ششم و هفتم و سیزدهم از مشایخ بزرگ طریقة کُبْرویه * . به شیخِ عالَم (یا شیخ العالَم ) و «خواجه فتح آبادی » به مناسبت اقامتش در فتح آبادِ بخارا نیز شهرت داشته است . در روز شنبه 9 شعبان 586 در باخرز متولد شد. تحصیلات مقدماتی را در زادگاهش انجام داد و سپس نزد استادان شهرهای هرات و نیشابور فقه و حدیث و تفسیر فراگرفت . در هرات از دست شیخ تاج الدین محمود اُشنُهی «خرقة تبرّک » پوشید (خوافی ، ج 2، ص 316؛ جنید شیرازی ، ص 352؛ نیز رجوع کنید به انصاری ، ص 770ـ779) و سپس به خیوه رفت و به شیخ نجم الدین کبری ' (متوفی 618) پیوست و در خدمت او به سلوک پرداخت . نجم الدین او را به عنوان خلیفه خود برای نشر طریقت به بخارا فرستاد. سیف الدین باخرزی هرچند گهگاه از مغولان کافر آزار می دید (از جمله رجوع کنید به اورادالاحباب ، ج 2، ص 270)، در میان مردمِ بخارا احترام بسیار داشت و در همین شهر بود که به «شیخ عالَم » ملقب شد. اندک اندک حتی بزرگان مغول نیز به بزرگداشت او پرداختند، چنانکه برکه خان ، پسر جوجی ، هنگامی که به بخارا رفت با او ملاقات کرد و اسلام آورد (قلقشندی ، ج 4، ص 474). سرقوتی بیکی ، مادر خانِ مغول منکوقاآن ، با آنکه مسیحی بود به سیف الدین باخرزی هزار بالش * نقره برای ساختن مدرسه ای در بخارا پرداخت و چند دِه را نیز وقف آن کرد و او را به اداره مدرسه و تولیت اوقاف آن برگماشت (جوینی ، ج 3، ص 9؛ خواند میر، ج 3، ص 61؛ هوورث ، ج 1، ص 188). به گفتة خوافی ، آن وجه برای ساختن خانقاهی به سیف الدین داده شده بود ( ج 2، ص 317). شهرت باخرزی از بخارا و ماوراءالنهر فراتر رفته بود چنانکه تَرکان خاتون ، ملکة کرمان از سلسلة قراختایی (حک :655ـ681)، هدایایی بسیار نزد سیف الدین باخرزی فرستاد و از او درخواست کرد که یکی از فرزندانش را برای ارشاد مردم به کرمان بفرستد و سیف الدین دومین فرزندش برهان الدین احمد را بدانجا فرستاد (محرابی کرمانی ، ص 78ـ79؛ ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 43ـ44؛ جنید شیرازی ، ص 121ـ122). سیف الدین باخرزی تا پایان عمر در بخارا به ارشاد و تدریس و تألیف گذراند و سرانجام در 25 (یا 24) ذیقعده 659 در خانقاهش در فتح آباد بخارا درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد.

خانقاه باخرزی تا قرنها دایر بوده است و افرادی از خاندان باخرزی متولی آن بوده اند. در 733 ابن بطوطه در سفر خود به بخارا در این خانقاه منزل کرد و شیخ خانقاه ابوالمفاخر یحیی باخرزی ، نوه سیف الدین ، برای او ضیافتی ترتیب داد که در آن همه بزرگان شهر حضور داشتند. نخست قاریان با آهنگهای خوش به قرائت پرداختند و آنگاه واعظ بر منبر رفت و سپس آوازهای دلپذیری به ترکی و فارسی خوانده شد (ابن بطوطه ، رحله ، چاپ دفرمری ، ج 3، ص 27؛ ترجمه فارسی ، ج 1، ص 416). خانقاه ، چنانکه ابن بطوطه نیز اشاره کرده است ، موقوفات بسیار داشت و نوه او ابوالمفاخر یحیی اوقافی برای خانقاه و مزار تعیین کرده بود (متن کامل وقفنامه مفصل ابوالمفاخر با ترجمه روسی به اهتمام چخویخ در تاشکند 1965 چاپ شده است . رجوع کنید به باخرزی ، مقدمه افشار، ج 2، ص 36ـ39). محمد معصوم نایب الصدر شیرازی (متوفی 1344)، که در ذیقعده 1316 به زیارت مزار سیف الدین باخرزی رفته است ، محل آن را در نیم فرسنگی مشرق بخارا ذکر می کند و می نویسد که ساختمان مزار و خانقاه ، که به امر امیرتیمور در 788 ساخته شد، کاشیهای زیبایی دارد که برخی از آنها خراب شده است و به سرقت می رود (معصوم علیشاه ، ج 2، ص 342).

سیف الدین باخرزی آثاری به فارسی و عربی داشته که برخی از آنها باقی مانده است : 1) روزنامه ، شامل یادداشتهای روزانة او. ابوالمفاخر می نویسد که شیخ سیف الدین روزنامه را پنهانی می نوشت و پس از مرگ او آن را دیدند، و در آن وقایع حیات شیخ ، و نیز خانواده او و حتی هدیه هایی که به او داده بودند و نماز و دعایی که در عوض آنها خوانده بود، ثبت شده است (باخرزی ، مقدمة افشار، ج 2، ص 8)؛ 2) شرح الاسماء الحُسنی ، که نسخه ای از آن در کتابخانة فاتح استانبول (ش 1 و 534 مکتوب 845، گ 1ـ2) محفوظ است ؛ 3) وقایع الخلوة ، به عربی ، دربارة حالات روحی که در خلوت برای سالک پیدا می شود؛ نسخه ای از آن در لیدن (به شمارة 2252) موجود است (بروکلمان > ذیل < ، ج 1، ص 810)؛ 4) رسالة وصیة السفر ، که ابوالمفاخر جزو منابع کتاب خود از آن نام برده است (باخرزی ، ج 2، ص 357)؛
5) رساله در عشق ، به فارسی که ایرج افشار آن را بر اساس نسخة مورخ 667 تصحیح و چاپ کرده است (نخست در مجلة دانشکدة ادبیات ، دانشگاه تهران ، سال 8، ش 4، 1340 ش ، ص 11ـ24، و سپس به همراه رسالة عشق احمد غزالی ، تهران 1359 ش )؛
6) رباعیات ، به فارسی ، که در مجموعه های مختلف ادبی آمده و اکثر آنها با رباعیات خیام و باباافضل کاشانی خلط شده است ؛
نخستین بار سهراب خدابخش 51 رباعی او را منتشر کرد (در > مجلة انجمن شرق شناسی آلمان < ، ج 59، 1905، ص 345ـ356) و سپس سعید نفیسی 90 رباعی او را گردآوری و منتشر کرد (در مجلة دانشکدة ادبیات ، دانشگاه تهران ، سال 2، ش 4، 1334 ش ، ص 1ـ15)؛
7) وصایا ، رسالة کوتاهی به فارسی ، شامل نصایح دینی و عرفانی ، که ایرج افشار آن را بر اساس نسخة دارالکتب مصر به چاپ رسانیده است (در فرهنگ ایران زمین ، ج 20، 1353 ش ، ص 316ـ323)؛
8) اوراد ، که نسخه ای از آن در کتابخانة شهید علی پاشای استانبول (ش 6ر1384، گ 34ـ38) موجود است . علاوه بر اینها نوشته های کوتاهی از سیف الدین باخرزی در برخی از مجموعه های خطی دیده می شود؛
مانند نامة او به سعدالدین حموی * (متوفی 650) که در مجموعه ای (به شمارة 11ر2023) در کتابخانة وهبی بغدادی استانبول محفوظ است .

سیف الدین باخرزی در میان متصوفان زمان و بویژه پیروان طریقة کبرویه مقامی والا داشته است . منهاج الدین ابومحمد نسفی کتابی در سیرت شیخ سیف الدین باخرزی نوشته بوده که ابن فُوَطی از آن نقل کرده است (ج 4، ص 635). اولاد و احفاد او نیز از مشایخ صوفیان به شمار می رفته و تا چندقرن عهده دار ارشاد بوده اند. مشهورترین افراد این خاندان عبارت اند از: 1)جلال الدین محمد، پسر بزرگ او، متولد 5 ربیع الاول 625، مقتول در 16 جمادی الاولی 661؛
2) برهان الدین احمد، فرزند دوم سیف الدین ، متوفی 696 که به دعوت قتلغ تَرْکان خاتون در کرمان می زیست (ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 43ـ44؛
جنید شیرازی ، ص 121ـ122؛
خوافی ، ج 2، ص 377؛
محرابی کرمانی ، ص 78)؛
3)مظهرالدین مطهَّر، سومین فرزند سیف الدین ، که پس از مرگ پدر به قونیه رفت و در آنجا با مولانا جلال الدین ملاقات کرد (افلاکی ، ص 143 ، 267)؛
4)ابوالمفاخر یحیی بن برهان الدین احمد، نوة شیخ سیف الدین و مؤلف اورادالاحباب ، که در کرمان متولد شد و در 712 به بخارا رفت و در آنجا اقامت گزید و در 736 درگذشت و در کنار مزار جدش مدفون شد. ابوالمفاخر سفرهایی به مصر وشام و آسیای صغیر و عراق و آذربایجان کرد و با مشایخ بلاد مختلف مصاحبت داشت . ابن بطوطه که در سفر خود به فتح آبادِ بخارا مهمان او بوده از او به نیکی یاد کرده است . کتاب اورادالاحباب و فصوص الا´داب را که دربارة آداب و رسوم و اوراد و اذکار صوفیه است به فارسی تألیف کرد (ازرمضان 723 تا ذوالحجة 724) که بخش دوم آن به اهتمام ایرج افشار براساس نسخة محفوظ در ترکیه (کتابخانة نافذ پاشا، ش 355) در تهران 1345 ش (و سپس در 1358 ش به طریق افست ) به چاپ رسیده است . اثر دیگر ابوالمفاخر یحیی ، وقفنامة مزار و خانقاه سیف الدین باخرزی است که در سطور قبل بدان اشاره شد؛
5) سعید محرابی کرمانی از نوادگان برهان الدین احمد که در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم می زیسته و خطیب مسجدجامع کرمان بوده است ، در 938 کتاب تذکرة الاولیاء (مزارات کرمان ) را تألیف کرد و این کتاب به کوشش محمدهاشمی کرمانی در تهران 1320 ش چاپ شده است .


منابع :
(1) ابن بطوطه ، سفرنامة ابن بطوطه ، ترجمة محمدعلی موحّد، تهران 1361 ش ؛
(2) ابن فُوَطی ، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب ، چاپ مصطفی جواد، بغداد 1962؛
(3) ایرج افشار، «سیف الدین باخرزی »، مجلة دانشکدة ادبیات (دانشگاه تهران )، سال 9، ش 4 (تیر 1341 ش )، ص 28ـ74؛
(4) احمدبن اخی ناطور افلاکی ، مناقب العارفین ، چاپ تحسین یازیجی ، آنکارا 1959ـ1961؛
(5) قاسم انصاری ، «تاج الدین اشنهی و ترجمة نوشته ای از او»، آینده ، سال 9، ش 10ـ11 (دی و بهمن 1362 ش )؛
(6) یحیی بن احمد باخرزی ، اوراد الاحباب و فصوص الا´داب ، چاپ ایرج افشار، تهران 1358 ش ؛
(7) معین الدین جنیدبن محمود جنید شیرازی ، شدّالازار فی حطّ الاوزار عن زوّار المزار ، به تصحیح و تحشیه محمد قزوینی و عباس اقبال ، تهران 1328 ش ؛
(8) عطاملک بن محمد جوینی ، کتاب تاریخ جهانگشای ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1911ـ1937؛
(9) احمدبن محمد خوافی ، مجمل فصیحی ، چاپ محمود فرخ ، مشهد 1339ـ1341 ش ؛
(10) غیاث الدین بن همام الدین خواند میر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرساقی ، تهران 1362 ش ؛
(11) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره 1383/1963؛
(12) سعید محرابی کرمانی ، تذکرة الاولیاء محرابی کرمانی ، یا، مزارات کرمان ، چاپ حسین کوهی کرمانی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1330 ش ) ؛
(13) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقائق ، چاپ محمد جعفر محجوب ، تهران 1339ـ1345 ش ؛
(14) ناصرالدّین منشی کرمانی ، سِمط العُلی للحِضرة العُلیا ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1328 ش ؛


(15) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(16) H. Howorth, History of the Mongols .

/هیئت تحریریه /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 98
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست