responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 960

 

بُرسُق ، یکی از سپهسالاران سلجوقیان بزرگ ، که اخلافش نیز در آغاز قرن ششم عهده دار مناصبی والا بوده اند (برسق در زبان ترکی شرقی : حیوانی به نام «گورکن »). نخستین بار زمانی به نام او در تاریخ برمی خوریم که ، در عین جوانی ، از امیران بزرگ طغرل بیک به شمار می آمد. طغرل که پس از حوادث پیاپی و تأثّرانگیز سالهای 450ـ451 بغداد را دوباره به تصرف درآورده بود، برسق را نخستین شحنة (فرمانده نظامی ) آن شهر کرد. چون در تشکیلات کشوریِ دورة آرامش سلجوقیان قدرت واقعی از آنِ «عمید * » یعنی والی کشوری بوده است ، نمی توان اطمینان داشت که شحنه ای دوازده سالِ پیاپی ( در سال 456 ایتکین سلیمانی شحنه بغداد شد ) در بغداد مستقر بوده باشد. به هر حال ، برسق مدتی طولانی در این منصب باقی نماند زیرا (به گفتة سبط ابن جوزی ، گ 87 ر) در 455 «حاجب * » سلطان و همراه وی بود و سپس در 456 از سوی سلطان جدید، الب ارسلان ، مأمور گرفتن خراج عقب افتاده از یکی از دست نشاندگان سلطان شد (همان ، گ 99 ر، 100 ر). از آن پس مدت پانزده سال از وی اطلاعی در دست نیست تا آنکه بار دیگر در 471 یعنی زمان حکومت ملکشاه نامش به میان می آید و از سوی این پادشاه مأمور دفع فتنة سلجوقیان سرکش ، یعنی دو پسر قُتْلُمُش ، در آسیای صغیر می شود که یکی از آن دو، یعنی منصور را می کُشد ولی از عهدة دیگری ، یعنی سلیمان ، برنمی آید (ابن عبری ، ص 227). برسق در 479، همراه بوزان ، فرماندهی طلیعة سپاه ملکشاه را عهده دار شد و پس از مرگ سلیمان حلب را تصرف کرد و احتمالاً از آنجا مجدداً به آسیای صغیر گسیل شد تا در نیقیه با جانشین سلیمان که ، به رغم کوششهای سلطان ، الکسیوس کومننوس امپراتور روم شرقی از او پشتیبانی می کرده است ، نبرد کند (کومننا ، ص 302ـ311). احتمالاً در همین مأموریت بود که به گفتة بُنداری (ص 79) برسق خراجی معادل 000 ، 330 دینار از قسطنطنیه دریافت کرد. اندکی پس از این واقعه ، برسق در بغداد ادارة جشنهای ازدواج خلیفه با یکی از دختران ملکشاه را بر عهده گرفت . بعد از مرگ سلطان ، در نزاعی که میان وارثانش روی داد، برسق جانب برکیارق * را، بویژه در برابر تُتُش ، گرفت و به دنبال این

امیر به اصفهان رفت و در آنجا به دست فداییان اسماعیلی کشته شد. دو سال بعد، در 490، پسرانش با قتل مجدالملک بلاسانی ( رجوع کنید به مجدالملک قمی * )، مستوفی شیعی مذهبِ برکیارق که به ظنّ ایشان محرّک قتل برسق و بسیاری دیگر بوده است ، انتقام خود را گرفتند.

پسران برسق ـ زنگی ، آق بوری ، ایلبِکی ، و برسق ـ به طور کلی گروهی متحد به نظر می آمدند که تا پایان حیات برکیارق به وی وفادار ماندند، اما بیشتر در «اقطاعات » خود در ایالت اهواز و در رأس آنها اقطاع شهر شوشتر («تُسْتَر») که شرعاً و عملاً املاک موروثی آنان به شمار می آمد، مستقر بودند. برسق برکیارق را در باز ستاندن ری از برادرش محمد یاری داد. احتمالاً به همین علت است که محمد، پس از مرگ برکیارق و رسیدن به سلطنت در 498، زنگی را به زندان افکند، اما دیگر افراد خانواده با امتناع از کمک به «منگوبرس ِ » شورشی و تسلیم وی به محمد با وی از در آشتی درآمدند. زنگی ، که در غیر این صورت کشته می شد، آزاد شد؛ ولی سلطان اقطاع بنی برسق را گرفت و در عوض دینور را به آنها واگذار کرد. حتی این مبادله نیز موقتی به نظر می آید زیرا بعدها بار دیگر شوشتر را در مالکیت این خانواده می یابیم . ضمناً، برسق (پسر برسق ) نیز از سوی محمد به حکومت همدان ، یکی از شهرهای عمدة امپراتوری ، منصوب شده است (ابن قلانسی ، ص 174).

سلطان محمد، همین که بر اریکة قدرت نشست ، در صدد جنگ با فرانکهای شام برآمد. یکی از مهمترین شرکت کنندگان در این لشکرکشی ، که در 505 روی داد، برسق بن برسق بود.این حمله بر اثر اختلاف سرداران با یکدیگر و حسادت امیران شام نسبت به امیران شرقی به جایی نرسید؛ بعلاوه ، برسق تقریباً در تمامی مدت جنگ بیمار بود. ولی در 509 ، فرماندهی لشکرکشی به وی واگذار شد. این بار نیز برسق با مشکلات زیادی روبرو شد زیرا، ایلغازی ، سرکردة بزرگ ترکمانان دیار بکر، و طُغْتَکین ، امیر دمشق ، و لرجوع کنید به لرجوع کنید به ، نایب السلطنة حَلَب ، بر ضد وی با فرانکها متّحد شده بودند. برسق حُمص را، که امیر آن از یاران او بود، و حَم'ی را، که به تصرف درآورده بود، پایگاه قرار داد و کوشید تا سپاه متحدان را تار و مارکند؛ ولی تنها موفق شد از خط حمله عقب نشینی کند، تااینکه بالاخره رُژه ، امیر انطاکیه ، او را در دانیث ، واقعدر شرق نهر عاصی ، شکست داد. برسق خود را برای انتقام آماده می کرد که خود و برادرش زنگی در 510 درگذشتند. با مرگ وی و درگذشت سلطان محمد، که دو سال بعد روی داد، عمر دخالت سیاسی این دودمان بر ضد فرانکها نیز بهپایان رسید.

از این پس ، درست وقتی از آخرین وارثان برسق ، که بار دیگر در خوزستان مستقر شده اند، نام برده می شود که اختلاف میان سلجوقیان بالا گرفته است . در این زمان آق بوری و پسران زنگی و ایلبکی در لشکری که سلطان محمود به جنگ عمویش سنجر اعزام کرد شرکت داشتند و برسق بن برسق بن برسق در جنگهای پیچیدة عراق سفلی شرکت جسته بود. پس از مرگ محمود، دو برادر، طغرل و برسق عضو گروه طغرل بودند که از سنجر حمایت می کرد و پس از مرگ سنجر به گروه طرفدار داود پیوستند، که از حمایت خلیفه برخوردار بود؛ با این حال ، بموقع با فاتح نهایی یعنی مسعود (529ـ531) از در سازش درآمدند. معلوم نیست کسی که به روایت ابن ابی طیّ (به نقل ابن فرات ، ج 2، گ 115 پ ) با نام حمزة بن برسق حاکم شوشتر بوده و در 533 از دنیا رفته یکی از همین دو برادر بوده است یا نه ؟ به هر حال ، این آخرین بار است که نام یکی از اعضای این خانواده به میان می آید و بعد از این نامی از بازماندگان آنها در میان امیران دست نشاندة خوزستان نمی یابیم .

ضمناً آق سنقر برسقی * در آغاز کار از کارگزاران برسق اول بوده است .


منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، چاپ تورنبرگ ، لیدن 1851ـ1876، ج 10، 11، فهرست ؛
(2) ابن فرات ، تاریخ الدول والملوک ، نسخة خطی وین ؛
(3) ابن قلانسی ، ذیل تاریخ دمشق ، چاپ آمدروز؛
(4) ( فتح بن علی بُنداری ، تاریخ سلسلة سلجوقی ، ترجمة محمدحسین جلیلی ، تهران 1356ش ) ؛
(5) محمدبن علی راوندی ، کتاب راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق ، چاپ محمد اقبال ، تهران 1333 ش ، فهرست ؛
(6) یوسف بن قزاوغلی سبط ابن جوزی ، مرآة الزّمان ، نسخة خطی کتابخانه ملی فرانسه ، بخش کتب عربی ، ش 1506؛


Cl. Cahen, La Syrie du Nord, 251-253, 271-274

(7) ) دارای منابع مفصل دربارة نبردهای سوری );
(8) Anna Comnena, Alexiad , Bonn ed.;
(9) Grousset, Histoire des Croisades, I, 463ff., 495ff.;
(10) Ibn`Ibr ¦  , Chronography, tr. Budge.

/ ک . کاهن ( د. اسلام ) /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 960
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست