بِرِزین ، ایلْیا نیکُلایِویچ ، خاورشناس روس. در 19 ژوئیة 1818 در شهر پِرم روسیه به دنیا آمد ( بولشایا ، ج 3، ص 182). پس از اتمام تحصیلات ابتدایی و متوسطه در زادگاهش ، از 1834 در دانشکدة خاورشناسی دانشگاه قازان به فراگیری زبانهای شرقی و خاورمیانه پرداخت و سپس در فاصلة سالهای 1837 تا 1841 تحصیلات خود را در رشتة ادبیات شرق تکمیل کرد و به مقام استادی رسید ( ایرانیکا ؛ د. ا. د. ترک ، ذیل ماده ؛ عقیقی ، ج 3، ص 73).

برزین در 1842 از سوی دانشگاه قازان برای تحقیق به کریمه ، قفقاز، ایران ، بین النهرین ، مصر، سوریه و ترکیه سفر کرد ( د. ا. د. ترک ، همانجا) و پس از بازگشت ، مشاهداتش را، در کتابی با عنوان > مسافرت در مشرق زمین < منتشر ساخت ( رجوع کنید به ادامة مقاله ؛ بارتولد، ص 346) و به گردآوری و نشر کتابهای شرقی ، و نیز تأسیس کتابخانه ای به نام کتابخانة مورخان شرق همت گماشت که نخستین کوشش برای گردآوری ، تفسیر و نشر آثار مورّخان و وقایع نگاران شرق در روسیه بود، اما زمینة اصلی پژوهشهای او تاریخ مغولان و اردوکشیهای آنان به غرب است که در این زمینه بخشِ تاریخ مغولِ جامع التواریخ یا تاریخ رشیدی خواجه رشیدالدین فضل اللّه (645 ـ 718) را به روسی برگردانده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

برزین ، بتدریج ، فعالیتهای خود را بر روی باستانشناسی خاورمیانه متمرکز ساخت و نتیجة پژوهشهایش را، بویژه در خصوص اسلام ، مسیحیّت ، یزیدیگری ، و قبایل کوچ نشین و سازمان اداری دولت عثمانی ، در روزنامه ها و مجله های علمی و اجتماعی منتشر کرد ( د. ا. د. ترک ، همانجا).

او از 1846 استاد زبان ترکی دانشگاه قازان بود و با انتقال بخش تدریس زبانهای شرقی این دانشگاه به سن پترزبورگ (شفا، ص 778؛ د. ا. د. ترک ، همانجا) در 1855 استاد و عضو گروه زبان ترکی آن دانشگاه شد. برخی دیگر از مشاغل برزین عبارت بود از: بازرسی کتابهای شرقیِ چاپ قازان (1849 ـ 1855)، ویراستاری بخش شرقی دایرة المعارف بزرگ روسی (1861ـ 1863) و ریاست بخش مسکوکات شرقی و مشاور دولتی (از 1865؛ ایرانیکا ، همانجا). وی در 1858 به اروپا سفر کرد و به عضویت انجمن آسیایی درآمد ( د. ا. د. ترک ، همانجا). از اواسط دهة 1870، بیشتر عهده دار وظایف دولتی شد و کمتر به فعالیت در محافل علمی می پرداخت . با این حال ، در چهارمین اجلاس خاورشناسان در فلورانس (1878) شرکت کرد.

برزین در 22 مارس 1896 در سن پترزبورگ درگذشت ( ایرانیکا ، همانجا). پس از مرگش ، برخی از محققان و مرجوع کنید به لفان ، از جمله بارتولد * ، الدنبورگ و ساموئیلوویچ دربارة او مقالاتی نوشتند (پیرسون ، فهرست ، ذیل «برزین »؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به ایرانیکا ، همانجا).

دیدگاههای متفاوتی نسبت به آثار و فعالیتهای حرفه ای برزین وجود دارد؛ بعضی ، دستاوردهای حرفه ای و تحقیقاتی او را ستوده اند، و برخی دیگر، دیدگاههای او را دربارة جهان اسلام منفی دانسته اند ( ایرانیکا ، همانجا).

از برزین حدود سیصد دورنما و نقاشی از مکانهای مسکونی و چهل نقشه از شهرها و قلعه ها باقی مانده که جداگانه منتشر شده است ( ایرانیکا ، همانجا). او نخستین کسی است که نقشة تهران را در 1269/ 1852 تهیه کرد (ذکاء و سمسار، ج 1، ص 12).

مطالعات برزین در زمینة گویشها و زبانهای ایرانی ، از جمله گیلکی ، تاتی ، طالشی ، مازندرانی ، لاهیجانی ، کردی و «گبری » ( گویشِ بَهدینان * یعنی گویش زرتشتیان ایران ) است ( ایرانیکا ، همانجا) که چهار گویش اول را در دانشگاه سن پترزبورگ نیز تدریس می کرد (شفا، ص 785). به شعر و داستان نویسی ، و ادبیات رومی نیز توجه داشت و از اولین محققان روسیِ علاقه مند به ادبیات پروونسال (یکی از زبانهای رومیایی مشتق از زبان لاتینی ) بود ( ایرانیکا ، همانجا).

از برزین آثاری دربارة زبانشناسی ، تاریخ ، فلسفه و باستانشناسی کشورهای خاورمیانه باقی مانده است ( بولشایا ، ج 3، ص 182)، از جمله : > پژوهشهایی دربارة لهجه های مسلمانان < ، در دو جلد: 1) > نظام لهجه های ترکی < (قازان 1848)، 2) > پژوهشهایی دربارة لهجه های ایرانی < (قازان 1853؛ د. ا. د. ترک ، همانجا)؛ > کتابخانة مورخان شرق < (قازان 1849ـ1854؛ ایرانیکا ، همانجا)؛ > مسافرت در مشرق زمین < در دو جلد: 1) > مسافرت در داغستان و ماوراء قفقاز < (قازان 1850)، 2) > سیاحت در شمال ایران < (قازان 1852؛ شفا، ص 1065؛ ایرانیکا ، همانجا). این کتاب بیش از آنکه یک سفرنامه باشد، اثری علمی با انشایی جذاب (بارتولد، همانجا) بر مبنای مطالعة دقیق در ادبیات ایران و ترجمة کتب خطی و استنساخ کتیبه های دروازه ها، کاخها، مساجد و دیوارهای تهران و تبریز است (شفا، ص 777)؛ > فرامینِخان < در چهار جلد (قازان و سن پترزبورگ 1850ـ1865؛ د. ا. د. ترک ، همانجا)، > دستور زبان فارسی < به روسی (قازان 1853) که اولین دستینة ترجمه شده از فارسی به روسی است ( بولشایا ، ج 3، ص 182)؛ > بلغاریهای وُلگا < (قازان 1853؛ د. ا. د. ترک ، همانجا)؛ > ضرب المثلهای قبایل ترک < (سن پترزبورگ 1856؛ همانجا)؛ ترجمة جلد اول جامع التواریخ خواجه رشیدالدین فضل اللّه به روسی که در هفت جلد همراه با حواشی برزین و نیز فهرستی که ژوکفسکی برای آن تهیه کرده ، منتشر شده است (1858 ـ 1888؛ ایرانیکا ، همانجا؛ رشیدالدین فضل الله ، جزء اول ، ج 1، مقدمه ) و از نسخ نادر این اثر محسوب می شود؛ ترجمة تاریخ گزیدة نصرت نامه (دربارة محمد شیبانی خان و ازبکهای بادیه نشین ) از ترکی به روسی ( د. ازبکستان ، ج 2، ص 174). وی همچنین مقالات بسیاری را برای > فرهنگ دایرة المعارف روسی < و روزنامه ها و مجلات ادواری روسیه (گاهی با نام مستعار نوذرف ) تألیف کرده که از آن جمله است : «خلیج فارس »، «بوشهر» و «سفر به کربلا» ( ایرانیکا ، همانجا).

---

منابع :
(1) ولادیمیر بارتولد، خاورشناسی در روسیه و اروپا ، ترجمة حمزه سردادور، تهران 1351 ش ؛
(2) یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر ، تهران 1369 ش ؛
(3) رشیدالدین فضل الله ، جامع التواریخ ، چاپ آ. آ. روماسکویچ ، ل . آ. ختاقوروف ، و ع . ع . علی زاده ، مسکو 1965؛
(4) شجاع الدین شفا، جهان ایران شناسی ، ( تهران 1348 ش ) ؛
(5) نجیب عقیقی ، المستشرقون ، قاهره 1980ـ1981؛


(6) Bol'shaia Sovetskaia Entsiklopediia 2, [Moscow] 1949- 1958;
(7) Encyclopedia Iranica, s.v . "Berezin" (by Jean Calmard);
(8) J. D. Pearson, Index Islamicus: 1906-1955, London 1958, index, s.v. "Berezin";
(9) TDVIA, s.v. "Berezin" (by Ferman Karaµam);
Uzbek Sovet Ensiklopediyas , II, Tashkent 1972.

/ فیروزه کوهساری /