بردسیر ، شهرستان و شهری در استان کرمان .

1) شهرستان بردسیر (مَشیز)، در مرکز استان کرمان * قرار دارد ( رجوع کنید به بردسیر/ بردشیر * ). مشتمل بر یک بخش و شش دهستان ، در دره ای با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی قرار گرفته است . از شمال به شهرستانهای کرمان و رفسنجان ، از مشرق به شهرستانهای کرمان و سبزواران (جیرفت )، از جنوب به شهرستانهای بافت و سیرجان ، و از مغرب به شهرستانهای سیرجان و رفسنجان محدود است . منطقه ای کوهستانی و فلاتی شکل است . آبادیهای شمالی آن در دشت و جنوبی آن در کوهستان واقع شده است . تنها شهرستان استان کرمان است که رود دایمی (به نام لاله زار) دارد. از قدیم از چراگاهها و شکارگاههای مشهور کرمان به شمار می آمد. کوه شاه (مرتفعترین قله حدود 351 ، 4 متر) در جنوب شرقی ، و کوه بیدخون (یا بیدخوان ) و کوه لاله زار (بترتیب مرتفعترین قله حدود 813 ، 3 و حدود 351 ، 4 متر) در مرکز شهرستان ، و کوه جوپار (مرتفعترین قله حدود 135 ، 4 متر) در جانب شمال شرقی شهرستان و کوه پیچ (مرتفعترین قله حدود 126،3 متر) در شمال ، و کوه منفرد کِله گاو در شمال غربی شهرستان ، و کوه هزار (مرتفعترین قله حدود 465 ، 4 متر) در جنوب درة بردسیر (در جانب شرقی شهرستان ) قرار گرفته است (سازمان نقشه برداری کشور، نقشه ؛ مرجوع کنید به سسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب ، نقشه ؛ سازمان جغرافیایی کشور، نقشه ؛ میرحیدر، ص 469). رود لاله زار با جهت شرقی ـ شمال غربی پس از مشروب کردن آبادیهای شهرستان ، با نام آب بخشا از نزدیک شهر مشیز می گذرد و در انتها، به نام کبوترخان ، دشت مشرق رفسنجان را آبیاری می کند. علاوه بر رود لاله زار، رود چاری و دهها رشته قنات اراضی بردسیر را مشروب می کنند (میرحیدر، ص 471ـ472). محصولات عمدة آن غلات و سیب زمینی و چغندر قند و پسته و فرآورده های دامی است . معادن سرب دارد (همان ، ص 473ـ 475) و دارای آثار باستانی به نام تل ابلیس است ( رجوع کنید به بردسیر، شهر در همین مقاله ). شهرستان بردسیر، در قدیم بلوک بردسیر نامیده می شد که در کتابهای تاریخی و جغرافیایی از آن سخن به میان آمده است . بعضی دهکده های آن قدمت تاریخی دارد. آبادیهای آن عبارت اند از: 1) قنات باغ نگار (یا نگار)، مرکز دهستان نگار (جمعیت طبق سرشماری 1365 ش ، 111 ، 3 تن )، است که در حدود هیجده کیلومتری جنوب شرقی شهر مشیز و در حدود شش کیلومتری جنوب کوه گُدارخون . راه اصلی کرمان به بافت از آن می گذرد و ویرانه های مسجد قدیمی با مناری از دورة سلجوقی ، به نام برج نگار، با کتیبه ای به خط کوفی در آن قرار دارد (سازمان ملی حفاظت آثار باستانی کرمان ، ص 32). ظاهراً این ویرانه ها با مقر شهر تاریخی خَنّاب (خوناوَب ) مطابقت دارد که در مسیر راه سیرجان و بم قرار داشته است . به نوشتة مقدسی (ص 462)، شهر در قرن چهارم ، مسجد جامع (در میان بازار) داشته و دارای درخت سنجد و کشتزارهای فراوان بوده است . خَنّاب (ابن اثیر: جناب ) در 440 یا 444، شاهد مسموم شدن و درگذشت سردار دیلمی با کالیجار بود(افضل الدین کرمانی ، ص 126؛ قس : ابن اثیر، ج 9، ص 547). شهر خناب اندکی پیش از 558 تخریب شد (ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 18). 2) ترشاب پایین (جمعیت طبق سرشماری 1365 ش ، 151 ، 5 تن )، در حدود دوازده کیلومتری جنوب شرقی شهر مشیز. ظاهراً کثرت جمعیت آن به این سبب بوده که هنگام سرشماری اردوگاه پناهندگان افغانی بوده است . 3) دِه تازیان یا قریة العرب ، مرکز دهستان (جمعیت طبق سرشماری 1365 ش ، 948 ، 3 تن )، در 59 کیلومتری مشرق شهر مشیز. نام آن اخیراً در بعضی از منابع گلزارضبط شده است . 4) لاله زار، مرکز دهستان (جمعیت طبق سرشماری 1365 ش ، 278 ، 2 تن )، در حدود 60 کیلومتری جنوب شرقی شهر مشیز. نام قدیم آن کارزار ضبط شده است .

5) ده قلعه عسکر، مرکز دهستان (جمعیت طبق سرشماری 1365 ش ، 508 تن )، در حدود 64 کیلومتری جنوب شهر مشیز (با کاروانسرای قدیمی ). چشمة آب گرم معدنی در نزدیکی

آن است (وزیری کرمانی ، 1353 ش ، ص 134ـ135). 6) شمس آباد که بقعه ای با سقف کاشیکاری در آن دیده می شود. 7) آبادی کوچک غُویرا (یا: غُبیرا)، در حدود 45 کیلومتری مشرق شهر مشیز که دارای آثار باستانی است (کالدول ، ص 106). غویرا با شهر اسلامی غُبیرا که پس از گذشتن از خناب در مسیر جاده راین ـ بم قرار داشت ، و به گفته مقدسی (ص 462) دارای کهندز بود، مطابقت می کند. غویرا امروز (جمعیت طبق سرشماری 1365 ش ، 235 تن )، در دهستان بهرامجرد قرار گرفته است .

بلوک بردسیر در 1291 حدود یازده هزار تن جمعیت داشت و گروههایی از عشایر در آن زندگی می کردند. در قدیم محصولات آن مانند نخود از طریق بندرعباس به هندوستان صادر می شد (وزیری کرمانی ، 1353 ش ، ص 133ـ136). جمعیت شهرستان بردسیر طبق سرشماری 1370 ش ، به 869 ، 66 تن می رسید که از آن میان 983 ، 21 تن (87/32 درصد) شهرنشین ، و 886 ، 44 تن (13/67 درصد) روستانشین بودند. راه اصلی کرمان به سیرجان ، و کرمان به بافت از آن می گذرد. از لحاظ تقسیمات کشوری بخش مشیز طبق قانون تقسیمات کشوری در 1316 ش ، جزو شهرستان بم تشکیل شد، در 1324 ش بخش مشیز (بردسیر) از شهرستان بم مجزا و ضمیمة شهرستان سیرجان شد. تا پایان 1358 ش ، جزو بخشهای سیرجان باقی ماند و در آن سال بخش مشیز تبدیل به شهرستان شد، و بخش مرکزی (حومه ) بردسیر، مشیز نام گرفت (مهندسین مشاور باوند، ص 46).

2) شهر بردسیر (مَشیز). مرکز شهرستان (جمعیت طبق سرشماری 1370 ش ، 983 ، 21 تن )، در 64 کیلومتری جنوب غربی شهر کرمان ، و در 118 کیلومتری شمال شرقی شهر سیرجان ، و در 108 کیلومتری شمال شهر بافت درمسیر راههای قدیمی جنوب شرقی ایران (سیرجان ـ بم ـکرمان و هرموز * (بندرعباس ) ـ بافت ـ کرمان ) قرار گرفته است . شهر 900 ، 1 متر از سطح دریای آزاد ارتفاع دارد (سازمان هواشناسی ، ص 320)، در 1355 حداکثر مطلق دمای آن در شهریورماه 33 درجه بالای صفر و حداقل مطلق دمای آن در دی ماه گاهی به هفت درجه زیر صفر می رسد (مهندسین مشاور باوند، ص 57). سابقاً به آن قلعة مشیز می گفتند. رود لاله زار از یک کیلومتری مشرق شهر به نام آب بخشا می گذرد و درشهر بردسیر بر روی آن شش پل بتونی مسلح و فلزی ساخته شده است . شهر اغلب در معرض تهدید سیل قرار می گیرد.مشیز دارای آب لوله کشی است . کارخانه تصفیه قند در قسمت شرقی شهر احداث شده است ، کارخانه های فولادسازی و ماشین سازی برای تولید ابزار معدنی و شهرک سازی (در کنار کارخانه ها) در پیرامون شهر در دست احداث است (همان ، جاهای متعدد). زیارتگاهی به نام بقعه پیرجار سوز (پیربرحق ) از قرن هفتم دارد (مشکوتی ، ص 152). در دورة قاجاریه قلعه ای به نام اَبَردِژ داشت (وزیری کرمانی ، 1353 ش ، ص 134) که ویرانه های آن هنوز در مرکز شهر دیده می شود. تل ابلیس در هیجده کیلومتری جنوب شرقی شهر (نزدیک ده علی آباد) قرار گرفته است . باستانشناسان امریکایی از 1315 ش / 1936 به بعد در آن به کاوش پرداخته اند، و قدمت سکونت در آن را تا حدود شش هزار سال پیش تخمین زده اند. براثر کاوشهای باستانشناسان ابزارهای گوناگونی مانند بوتة ذوب مس ، تبر، چکش ، خنجر و سنجاق در آنجا کشف شده است (کالدول ، ص 146، شکل 29). چنین می نماید که مردم صنعتگر و زارع پیشة ساکن تل ابلیس با سود بردن از هیزم پستة وحشی (بنَه ) در شش هزار سال پیش موفق به ذوب مس شده اند (همان ، ص 71ـ72) و احتمالاً با ساکنان بین النهرین و سیلک ارتباط داشته اند. طبق نظر باستانشناسان ، آغاز زندگی در تل ابلیس به حدود 3600 ق م می رسد (همان ، ص 309). ظاهراً مسیر رودی که آثار آن در 450 متری مشرق تل ابلیس دیده می شود تغییر پیدا کرده است و امروز از هفت کیلومتری غرب تل ابلیس می گذرد (همان ، ص 71ـ72).

پیشینه . از تاریخچة پیش از اسلام شهر مشیز سندی در دست نیست . این شهر ظاهراً در قسمتی از کورة بردسیر قدیم قرار داشته است ( رجوع کنید به بردسیر/ بردشیر). در اواخر قرن سوم ، قدامة بن جعفر در مسیر سیرجان ـ بم که منازلی به نامهای (شامات ) قهستان ، امسیر ( بهار یا نهار ) و خَّناب و رایین داشته ، از آبادی اَمسیر نام می برد که فاصله آن تا خناب ( یا: خوناوب ) شش فرسنگ بود (ص 196). جغرافیانویسان اسلامی به جای امسیر از بهار (یا نهار) نام برده اند که با خناب یک مرحله یا یک منزل سبک (چهار تا شش فرسنگ ) فاصله داشته است (اصطخری ، ص 168؛
ابن حوقل ، ص 314؛
مقدسی ، ص 473). محل کنونی شهر مشیز با محل امسیر و بهار (یا نهار) کمابیش مطابقت دارد. ظاهراً امسیر یکی از آبادیها یا منازلی به شمار می آمده که بتدریج به مَسیر و مشیز تبدیل شده است یا اینکه اَمسیر عربی شدة واژة اَمشیز است (امروز در حدود سی کیلومتری جنوب شرقی شهر مشیز ده کوچکی به نام قنات سیر قرار گرفته که یادآور همان نام قدیمی امسیر است .). در یکی از پانویسهای احسن التقاسیم ، در همان محل ، از آبادی ازمین یاد شده (مقدسی ، ص 474) که ظاهراً محرف امسیر است . همچنین نام آبادی و دهستان امروزیِ نگار احتمالاً همان نهار است ؛
تبدیل (ه ) به (گ )، در تحول زبان فارسی دیده شده است ؛
علاوه بر آن ، بغلط ، «بهار» (گاهی بدون نقطه )، «...قار» ( شاید نقار، نگار ) ( حدودالعالم ، ص 128) و در نقشة اشکال العالم «نهار» (جیهانی ، ص 251)، ضبط شده است . نام آبادی نگار امروزی از قرن نهم ، در «مقامات طاهرالدین محمد و شمس الدین ابراهیم » در کنار آبادی مشیز قید شده است (ص 197) که احتمالاً از نام منزل و منطقة کوچک نگار قدیمی اخذ شده است . طبق مطالب تاریخ کرمان ، در 77 قطری بن فجأه (از ررجوع کنید به سای خوارج ) امیر اَزارِقه با جنود خود از سیرجان به مشیز ( ؟ ) آمد (وزیری کرمانی ، 1364 ش ، ج 1، ص 286ـ287). ولی هیچیک از تاریخ نویسان و جغرافیادانان دورة اسلامی نام آبادی مشیز را در آن دوره در کتابهای خود ذکر نکرده اند. وزیری همچنین در 621، محل شکار سلطان جلال الدین را که سمط العلی ، صحرا ذکر می کند (ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 23) بلوک ( ؟ ) بردسیر ضبط کرده است (1352 ش ، ص 430). نام مشیز، نخستین بار در 570 در کتاب سلجوقیان و غز در کرمان آمده است ؛
و آن هنگامی بود که امرا «بر قاعدة معهود، گلة ستوران خاص و عام را به علفخوار و مرغزار مشیز فرستادند» (محمدبن ابراهیم ، ص 81). در 575، هنگام آمدن غُزان به کرمان ، لشکر فارس نیز برای مقابله با غزان وارد مشیز شد (همان ، ص 128). در 582، هنگامی که شهر بردسیر (کرمان ) در دست اتابک محمد بود، ملک دینار پس از اینکه نتوانست شهر کرمان (بردسیر) را تصرف کند، لشکریان خود را به مرغزار مشیز روانه کرده خود به راور رفت (افضل الدین کرمانی ، ص 98ـ99). در 651، هنگام خروج سلطان جلال الدین دروغین ، مشیز همچنان محل نگهداری گلة سلطان بود (ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 33ـ34). در قرن هفتم ، نام باغ مشیز هنگامی که تَرکان خاتون در آن به قول ناصرالدین منشی کرمانی «برخاسته آستینی چند بر افشاند» در تاریخ آمده است (ص 48). در 694 بایدوخان در بغداد علم طغیان برافراشت ، و به دنبال آن در 698 شهزاده کردوجین از راه مشیز به کرمان لشکر کشید و پادشاه خاتون از قراختائیان را در شهر کرمان دستگیر کرد (همان ، ص 75ـ76). در 746، هنگام یاغیگری امرای اوغانی و جرمایی از امیران آل مظفر، قلعة مشیز پناهگاه غیاث الدین طغطای (یا تقطای ) امیر لشکر اوغان شد (عبدالرزاق سمرقندی ، ص 208؛
کتبی ، ص 52؛
میرخواند، ج 4، ص 473)، در 753، امیر مبارزالدین محمد در جنگ با امیر شیخ ابواسحاق ، امیر بیکچکار ( بیکجکاز ) از راه مشیزبه دارالملک کرمان حمله کرد (عبدالرزاق سمرقندی ، ص 252ـ 253). در 765، شاه شجاع پسر محمد مظفر برای تسخیرشیراز از کرمان به مشیز آمد (کتبی ، ص 91ـ92). در 787،هنگام رفتن امیرسیورغتمش اوغانی به هزاره ، شورشی در

مَشیز درگرفت . در این هنگام ، سلطان احمد، برادرشاه شجاع ،که حاکم کرمان بود با لشکری بزرگ به مشیز آمد (همان ، ص 120). در 1133، به نوشتة مرعشی ، «محمدقلی بیک فرمانده افواج قزلباش ، سیصد سوار افغانی از افاغنة غلزه ای و فرمانده آنان زکریا سلطان ، مستقر در قریة مشیز را تار و مار کردند» (ص 54). در 1138، سیداحمدخان پس از خروج ، از راه سیرجان و مشیز و باغین ، وارد شهر کرمان شد (همان ، ص 68ـ69). در 1176ـ1177 در دورة حکومت تقی خان دُرّانی ، محمد امین خان گروسی فرستادة وکیل از سیرجان به مشیز آمد و پس از توقف کوتاهی در آنجا به گواشیر ( ؟ ) وارد شد (وزیری کرمانی ، 1364 ش ، ج 2، ص 683، 685ـ686؛
موسوی اصفهانی ، ص 136).

در 1205، لطفعلی خان زند از راه سیرجان وارد مشیز شد و مدتی در آنجا ماند (وزیری کرمانی ، 1352 ش ، ص 712ـ714). در 1208، آقا محمدشاه قاجار برای تصرف قلعة مشیز با لطفعلی خان جنگید و او را شکست داد. لطفعلی خان ناچار به کرمان گریخت (هدایت ، ج 9، ص 253). در 1257، در بلوک بردسیر قلعة مشیز به تصرف آقاخان محلاتی در آمد (هدایت ، ج 10، ص 260). ظاهراً در 1257، وی از مشیز فرار کرد و به بمپور رفت و پس از آن قلعه بمپور به دست حبیب الله خان امیر توپخانه فتح شد (اعتمادالسلطنه ، ص 177؛
قس وزیری ، 1352 ش ، ج 2، 786ـ 788). در 1242 بنابر مطالب حدائق السیاحه ، بلوک بردسیر مشتمل بر دو قسمت بود: ناحیة شمالی در دشت ، قسمت جنوبی سردسیر در کوهستان . مشیز یکی از آبادیهای شمالی آن بود (زین العابدین شیروانی ، ص 152ـ153). در 1291، شهر مشیز در بلوک بردسیر قلعه ای به نام اَبَردژ داشت . بلوک بردسیر سالی شش کرور و سیصد هزار من محصول می داد (وزیری کرمانی ، 1353 ش ، ص 133ـ134). در 1310 ش به نوشته مسعود کیهان ، بلوک بردسیر پانصد(؟) رشته قنات داشته است (ج 2، ص 255).

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1399ـ1402/1979ـ1982؛
(2) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967؛
(3) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، ج 3،

(4) ( تهران ) 1300 ش ؛
(5) احمدبن حامد افضل الدین کرمانی ، عقدالعلی للموقف الاعلی ، چاپ علیمحمد عامری نائینی ، تهران 1356 ش ؛


(6) ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیایی ارتش ، فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 105: سیرجان ، تهران 1362 ش ؛
(7) ایران . وزارت کشور. حوزة معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت . دفتر تقسیمات کشوری ، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش ؛
(8) ابوالقاسم بن احمد جیهانی ، اشکال العالم ، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب ، چاپ فیروز منصوری ، تهران 1368 ش ؛
(9) حدود العالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340 ش ؛
حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی

(10) ایران (آبادیها) ، ج 8 : استان هشتم (کرمان ، مکران )، تهران 1335 ش ؛
زین العابدین بن اسکندر زین العابدین شیروانی ، حدائق السیاحة ،

(11) تهران 1348 ش ؛
(12) سازمان جغرافیایی کشور، نقشه عملیات مشترک (زمینی )، سیرجان ، تهران 1331 ش ؛
(13) سازمان ملی حفاظت آثار باستانی کرمان ، بناهای تاریخی کرمان ، کرمان 1355 ش ؛
(14) سازمان نقشه برداری کشور، نقشه ایران ، تهران 1346 ش ؛
(15) سازمان هواشناسی کشور، سالنامه هواشناسی : 1354ـ1355، تهران 1363 ش ؛
(16) عبدالرزاق سمرقندی ، مطلع سعدین و مجمع بحرین ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1353 ش ؛
(17) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(18) محمود کتبی ، تاریخ آل مظفر ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1364 ش ؛
(19) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش ؛
(20) محمدبن ابراهیم ، تاریخ کرمان : سلجوقیان و غز در کرمان ، چاپ باستانی پاریزی ، تهران 1343 ش ؛
(21) محمد خلیل بن داوود مرعشی صفوی ، مجمع التواریخ ، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران 1362 ش ؛
مرکز

(22) آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهر 1365، نتایج تفصیلی شهرستان مشیز ، تهران 1367 ش ؛
(23) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهر 1365، فرهنگ آبادیهای کشور: شهرستان مشیز ، تهران 1368 ش ؛
(24) همو، نتایج آمارگیری جاری جمعیت ، شهریور 1370 ، تهران 1370 ش ؛
(25) نصرت الله مشکوتی ، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران ، تهران 1349 ش ؛
(26) «مقامات طاهرالدین محمد و شمس الدین ابراهیم »، با مقدمه فرانسوی ژان اوبن ، فرهنگ ایران زمین ، ج 2 (1333 ش )؛
(27) محمدبن احمد مقدسی ؛


(28) کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(29) مرجوع کنید به سسه جغرافیائی و کارتوگرافی سحاب ، نقشة راههای ایران ، تهران 1370 ش ؛
(30) محمدصادق موسوی اصفهانی ، تاریخ گیتی گشا ، با مقدمه سعید نفیسی ، ( تهران ) 1363 ش ؛
(31) مهندسین مشاور باوند، طرح توسعه شهری شهر بردسیر ، کرمان 1363 ش (جزوه تایپی )؛
درّه میرحیدر، «گزارشی از یک مطالعة جغرافیائی »، مجلة دانشکده ادبیات و

(32) علوم انسانی تهران ، س 14، ش 4 (فروردین 1346)؛
(33) محمد بن خاوندشاه میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، تهران 1338ـ 1339 ش ؛
(34) ناصرالدین منشی کرمانی ، سمط العلی للحضرة العلیا ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1362 ش ؛
(35) احمد علی وزیری کرمانی ، تاریخ کرمان ، چاپ باستانی پاریزی ، تهران 1364 ش ؛
(36) همو، جغرافیای کرمان ، چاپ باستانی پاریزی ، تهران 1353 ش ، رضا قلی بن محمد هادی ، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339 ش ؛


(37) Joseph. R. Caldwell, Investigations at Tal-i-Iblis, Springfield, I, ll. 1967.

/ خسرو خسروی /