بَرْداَسکَن (یا برد َسْکَن) ، شهرستان و شهری در مرکز استان خراسان .

1) شهرستان برداسکن . در مغرب قسمت مرکزی خراسان واقع ، و محدود است از شمال به شهرستان سبزوار، از شمال شرقی و مشرق به شهرستان کاشمر، از جنوب به شهرستانهای فردوس و طبس و از مغرب به شهرستان شاهرود (استان سمنان ). مشتمل بر دو بخش مرکزی و اَنابُد (انابت )، و چهار دهستان و یک شهر است . بخش مرکزی شامل دهستانهای کِنار شهر و کوهپایه و بخش انابد مشتمل بر دهستانهای صحرا و دُرونه است .

کوههای بَغل باغ (بقل باغ )، پِتُوگوژ دارو و باغ دشت (بلندترین قله 483 ، 2 متر) و کمر سیاه و قلعه چوق در مشرق و شمال ، و کوههای زُوبَر (بلندترین قله 850 ، 1 متر) و چاه حیدر، و چاه نمک و چشمه زاغ در شمال ، و کوههای آغُل کفتار، دل کن ، کمر کاسه (یا کرم کَسه ) و لاخ برقشی (برغشی )، قره سیاه چو (بلندترین قله 131 ، 2 متر)، سرهنگی و سفید در جنوب ، و کوه یخاب (بلندترین قله 650 ، 1 متر) در مغرب آن قرار دارد. یک رشته کوه نیز در مرکز شهرستان با جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی (بلندترین قله گُرتیجو یا گورتیجو 907 ، 1 متر) امتداد دارد. آبادیهای شهرستان عمدتاً در دره های این کوهها واقع شده اند که جنگلهای تُنُک دارد. برداسکن از پوشش گیاهی ، گزوتاق و بُنه و بادام کوهی و گاوزبان و کتیرا دارد. اراضی مزروعی این شهرستان با رودهای موسمی مانند: برداسکن ، بُرجک ، دهنه قلعه و چشمه ها و چاهها آبیاری می شود.

از محصولات عمدة برداسکن می توان گندم ، جو، پنبه ، چغندر قند، زیره ، انگور و انار را نام برد. در این شهرستان دامداری نیز رواج دارد، و مهمترین صنایع دستی آن قالی و قالیچه بافی است . معادن این ناحیه آهن و سرب و روی و مس و قلع و کانهای گچ و مرمر است و مهمترین معادن سرب و روی و مس و قلع آن در اراضی ده تکنار، در 28 کیلومتری ده زنگالو و 61 کیلومتری شمال غربی برداسکن ، قرار دارد و سنگ معادن آن به خارج صادر می شود. شهرستان با راههایی به کاشمر و سبزوار ارتباط دارد. در برخی از آبادیهای آن آثار قلعه های مخروبه و مناره های قدیمی دیده می شود.

از آبادیهای مهم این شهرستان می توان از: کشمر (یا:کشمار یا کشمیر) نام برد که دهی از دهستان کنار شهر برداسکن است و در دوازده کیلومتری شمال جادة خلیل آباد به برداسکن و در دامنة کوه ارسنگ ، همراه با دو آبادی دیگر قرار دارد. در این بخش ، روی قلعه ای قدیمی به نام کوشک ، بنایی ساخته شده که منار برج مانند آجری آن (برج قدیمی به ارتفاع 18 متر) به قرن هفتم تعلق دارد (مشکوتی ، ص 91ـ92؛ رزم آرا، ج 9، ص 325؛ ایران . وزارت دفاع . اداره جغرافیائی ارتش ، ج 42، ص 87ـ88؛ خسروی ، ص 113ـ114؛ گابریل ، ص 328). در آبادی کشمر سرو کهنسال و بسیار تناوری به عمر 1450 سال بود که در 232 به دستور متوکل عباسی بریده شد تا برای بنای جعفریه در سامره به بغداد برده شود و بار 300 ، 1 شتر شد (حمدالله مستوفی ، ص 143، 175؛ حکیم ، ص 373ـ374)؛ از دیگر آبادیهای مهم برداسکن می توان از فیروزآباد نام برد. فیروزآباد دهی است از دهستان کنار شهر که در چهارده کیلومتری جنوب شرقی شهر برداسکن قرار دارد. آثار قلعه ای کهن بر حاشیة آبادی دیده می شود و مناره ای آجری به ارتفاع هجده متر دارد که متعلق به قرن هفتم است . در تپة قدیمی نزدیکی آبادی آثار اشیاء عتیقه کشف شده است (رزم آرا، ج 9، ص 287؛ مشکوتی ، ص 91) در آبادیهای دیگر این شهرستان آثار چند غار، از جمله غار پیکو و سرکلاته در مشرق ده سیر از دهستان کوهپایه ، و آب معدنی در مزرعة موقت آبِ گرمو ( در ده خنجری از دهستان کوهپایه ) و قلعه های مخروبة فراوان به جا مانده است و همچنین درختان قطور و کهنسال هنوز در آبادیهای آن دیده می شود (ایران . وزارت دفاع . اداره جغرافیائی ارتش ، ج 42، ص 7، 12، 43، 62).

چندین زیارتگاه و امامزاده در این شهرستان وجود دارد که از آن جمله است : مزار خانقاه در روستای خانقاه در 24 کیلومتری شمال برداسکن ؛ مزار سید ابراهیم و بی بی حوّا در روستای محمدآباد و امامزاده سیدهاشم در قریة انابُد. (خسروی ، ص 129).

در 1316 ش طبق قانون تقسیمات کشوری ، بخش برداسکن در شهرستان کاشمر (استان نهم ) تشکیل شد. در 1355 ش ، برداسکن به شهر تبدیل شد و در فهرست سازمان تقسیمات کشوری 1374ش شهرستان برداسکن جزو شهرستانهای استان نهم در آمد.

عشایر بلوچ و طوایف خانزائی و طاهری در این شهرستان زندگی می کنند و به دامداری اشتغال دارند.

2) شهر برداسکن (مرکز شهرستان برداسکن ؛ جمعیت 138 ، 14 تن (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، ص 121). در ارتفاع 985 متری ، و در 264 کیلومتری جنوب غربی مشهد واقع است . شهر سبزوار در 152 کیلومتری شمال ، کاشمر در 47 کیلومتری مغرب ، فردوس در 317 کیلومتری جنوب ، طبس در 499 کیلومتری جنوب و شاهرود در 406 کیلومتری مغرب آن قرار گرفته است . در قدیم ، بر سر یکی از راههای اصلی تجاری خراسان به دیگر نقاط ایران از طریق کویر قرار داشت . گرمترین دمای آن گاهی به 45 درجه و سردترین آن به 5 درجه سانتیگراد می رسد. بادهای شمالی و شرقی آن معتدل ولی بادهای غربی و جنوب غربیش همراه با گرد و غبار و به علت نزدیکی به کویر، گرم و سوزان است . رود برداسکن ، از سر شاخه های رودخانة شش طراز، از مشرق آن می گذرد. پیرامون شهر را باغها و مزارع احاطه کرده است .

پیشینه . از تاریخ شهر برداسکن در پیش از اسلام و حتی اوایل اسلام ، اطلاعی در دست نیست . ظاهراً نخستین بار اعتمادالسلطنه در ذکر راههای نیشابور به سایر اماکن از منزل چهارم از جاده سوم (طبس ) به نام برداسکن سخن می گوید که چهار هزار تن جمعیت داشته است و پس از عبور چهار فرسنگ از آن ، جاده دو شعبه می شد؛ یکی سوی چپ به سلطان آباد ترشیز می رفت و دیگری به سمت راست که به طبس منتهی می شد (ج 3، ص 70). ناصرالدین شاه نیز در سفر دوم خود به خراسان از قلعه دُرونه (52 کیلومتری غرب برداسکن ) که بسیار محکم است و بر سر راه شاهرود به بسطام قرار دارد نام می برد (ص 184). مک گرگر در سفرنامة خود از روستای بزرگ برناباد (یا : برنبد) (23 کیلومتری غرب برداسکن ) نام می برد (ج 1، ص 200).

---

منابع :
(1) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران 1301ـ1303، چاپ افست تهران 1355 ش ؛
(2) یدالّله افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373 ش ، ج 2، ص 390؛
(3) ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 42: کاشمر ، تهران 1363 ش ؛
(4) ایران . وزارت راه و ترابری ، دفترچه مسافات راههای کشور ، تهران ?( 1366 ش ) ؛
(5) ایران . وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال ، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج 3، تهران 1331 ش ، ص 190؛
(6) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1371 ش ؛
(7) محمد حسین پاپلی یزدی ، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور ، مشهد 1367 ش ؛
(8) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامه ایران ، تهران 1368ش ؛
(9) محمدتقی حکیم ، گنج دانش : جغرافیای تاریخی شهرهای ایران ، مقدمة عبدالحسین نوائی ، چاپ محمد علی صوتی و جمشید کیانفر، تهران 1366 ش ؛
(10) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، تهران 1372 ش ؛
(11) محمدرضا خسروی ، تاریخ کاشمر ، مشهد 1372 ش ؛
(12) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها) ، ج 9 : استان نهم (خراسان ) ، تهران 1355 ش ؛
(13) آلفونس گابریل ، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران ، ترجمة فتحعلی خواجه نوری ، چاپ هومان خواجه نوری ، تهران 1348 ش ؛
(14) نصرت الله مشکوتی ، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران ، تهران 1349 ش ؛
(15) مک گرگر، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان ، ترجمه مجید مهدیزاده ، مشهد 1366 ش ؛
(16) ناصرالدین قاجار، شاه ایران ، سفرنامه دوم خراسان ، تهران 1363 ش .

/ صنوبر منصوری /