بُرْءالسّاعَة (لفظاً به معنی «درمانِ یکساعته /فوری ») ، رسالة کوتاهی تألیفِ محمدبن زکریای رازی (251ـ313) به عربی در 312 یا 313 (نجم آبادی ، ص 152)، که در آن ، درمان نسبتاً سریعِ شماری از بیماریها را به اختصار ذکر کرده است .

انگیزة تألیف این رساله را رازی در مقدمه چنین بیان کرده است : در محضرابوالقاسم عبدالله بن محمد، وزیر منصوربن نوح سامانی (حک : 350ـ366) که گروهی از متطبّبان نیز در آن حضور داشتند، سخنی از پزشکی به میان آمد، و یکی از اینان گفت که «بیماریهایی که مادّه و علل آنهابه مرور ایام و ماهها ( در بدن ) گِرد می آید، درمان آنها نیز مدّتی به درازا می کَشد». در برابر شگفتی حاضران ، رازی ادّعا کرد که «بیماریهایی هم هست که به روزگاران متکوّن می شود ولی در یک ساعت (فوراً) درمان پذیر است ». لذا وزیر از او درخواست کرد که کتابی دربارة چنین بیماریها و درمانهایی تألیف کند. از این رساله نسخه های خطی بسیاری وجود دارد (رجوع کنید به رازی ، ترجمة فرانسویِ گیگ ، ص 363؛ نجم آبادی ، ص 156؛ سزگین ، ج 3، ص 284ـ 285). شمار چنان بیماریهایی ، بسته به اختلاف نسخه ها، در حدود 23ـ 28 است . در نسخة چاپ اُفستِ فخرالدین نصیری امینی ، 23 بیماری (و درمان آنها) مندرج است : صُداع (سَرْدرد)؛ «هیجان العَین فی المَشْی فی الشمس و بِعَقب الجُلوس عِندالنار» (افروختگی و سرخی چشمان در اثر راه روی در آفتاب یا نشستن در جلوی آتش )؛ دندانْ درد و بَرکندنِ دندان بدون استفاده از ابزار آهنی ؛ بَخَر (بدبویی دهان )؛ خَوانیق (آنژین )؛ زالویی که به گلو چسبیده باشد؛ شَقیقه (میگرِن )؛ صَرْع ؛ دَویّ و طنین در گوش («صدا» کردن و «زَنگ » زدن گوش ، به اصطلاح رایج فارسی )؛ رُعاف (خونریزی بینی )؛ بَواسیر؛ نَواسیر (چند گونه بیماری که نشانة آنها ریمناک گردیدن لَثه ها یا گوشه های چشم یا مَقعده است )؛ جَرَبِ طَری (تازه ، نمناک )؛ درد اندامها در نتیجة سقوط یا ضربه ؛ درد ناشی از حَرق النّار (سوختگی )؛ خروج مقعده ؛ قولنج ؛ خِلْفَه (شکمروشِ)؛ زَحیرِ (شکمروشِ خونیِ) خردسالان ؛ عِرْق النَّسا(سیاتیک )؛ اِعْیاء و تَعَب (خستگی مفرط ، فرسودگی ، بیحالی )؛ و خارِشِ «اَطراف » (دست وپا) در زمستان . برای نمایش سَبکِ تجویزات رازی در این رساله ، درمان رُعاف (ص 17) را ذکر می کنیم : « ( گَردِ ) شَبِّ یَمانی (زاج یَمَنی ) در ( سوراخِ ) بینی بِدَمَند یا آن طرف بینی را که خونریزی دارد حِجامت کنند».

متن عربی برءالساعة چندبار به چاپ حروفی رسیده است : چاپ پ . گیگ ، بیروت 1953؛ قاهره 1936؛ تهران 1334 ش (در آخر کتاب مَن لایحضرالطبیب رازی ؛ نجم آبادی ، ص 155ـ156). سزگین (ج 3، ص 285) وجود نسخه ای خطی از شرح مصطفی لَطیفی برآن را ذکر کرده است . ترجمه های آن : دو ترجمة فارسی ، که یکی از آن دو، از احمدبن محمد حسین حسینی تنکابنی ، حکیمباشیِ فتحعلی شاه قاجار، سه بار چاپ شده است (تهران 1297، 1304، 1326 ش ؛ نجم آبادی ، ص 154ـ 155؛ ترجمة اردو، لکهنو 1308؛ ترجمة فرانسویِ گیگ ، 1904؛ رجوع کنید به منابع ).

---

منابع :
محمدبن زکریا رازی ، برء الساعة ، در رسائل طبّیِ...رازی ، چاپ افست فخرالدین نصیری امینی از روی نسخة خطی موجود

(1) در کتابخانة شخصی او، تهران ?( 1343 ش ) ، ص 12ـ21؛
(2) محمود نجم آبادی ، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی ، تهران 1339 ش ؛


(3) Muh ¤ ammad ibn Zakar ¦ â ya ¦ ' Ra ¦ z ¦ â , ûLa guإrison en une heure de Razةsý, tr. and annotated by P. Guigues, Janus 9 (1904), pp. 425-32, 481-87;
(4) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Bande ê : Medizin, Pharmazie, Zoologie, Tierheilkunde bis ca. 430 H ., Leiden 1970.

/ هوشنگ اعلم /