برازجانی ، شیخ محمدحسین ، روحانی مبارز (1249ـ1319 ش ) و متحد رئیس علی دلواری * تنگستانی در نبرد با انگلیسها. از 1216 تعدادی از روحانیون شیعة بحرین ، به ایران مهاجرت کردند و در مناطق جنوب ایران ساکن شدند. شیخ محمد حسین که در برازجان به دنیا آمده بود، فرزند نجف علی ، و از اعقاب شیخ یوسف ، از روحانیان مهاجر و از مشایخ قریة ماحوز بحرین بود (نبوی ، ص 256-257(

برازجانی در نجف تحصیل کرد. میزان تحصیلات او جز به تقریب و گمان معلوم نیست (همان ، ص 258). او پس از علم آموزی به برازجان بازگشت و به وظایف شرعی پرداخت (همانجا). وی به سبب مقام روحانیش ، میان مردم دشتی و دشتستان و برازجان ، محترم بود (رکن زاده آدمیت ، ص 14، پانویس ). با شروع جنگ جهانی اول و درگیریهای منطقة جنوب ، اهمیت این روحانی و نقش او در مبارزه با انگلیسها در منطقه آشکارتر شد. تحریک عشایر جنوب برضد انگلیسها که واسموس ، جاسوس آلمانی ، عامل آن بود (مابرلی ، ص 109؛ بیات ، ص 135)، حمایت والی فارس از واسموس (رکن زاده آدمیت ، ص 36ـ42) و قطع خطوط تلگراف جاسک و چاه بهار (مابرلی ، ص 101) و نیز طرفداری افسران ژاندارمری از آلمانها، انگلیس را به اعتراض به دولت ایران واداشت (سفیری ، ص 48) و سرانجام در فرصتی مناسب ، در مرداد 1294/اوت 1915، قوای انگلیس بوشهر را اشغال کرد (همان ، ص 53). پس از اشغال بوشهر، احساسات ضد انگلیسی مردم شدت بیشتری یافت و عشایر جنوب به رهبری رئیس علی دلواری به نبردهای تعرضی با نیروهای انگلیس پرداختند (همان ، ص 53 ـ54). در همین زمان ، آیت الله محمد تقی شیرازی در نجف برضد متفقین اعلام جهاد کرد (سپهر، ص 70) و برازجانی بر همین اساس ، به یاری رئیس علی دلواری شتافت . دامنة این قیام تا شیراز گسترش یافت و برازجان به دلیل موقعیت خاص سوق الجیشی ـ یعنی قرار گرفتن میان شیراز و بوشهر ـ مرکز تجمع آزادیخواهان (فراشبندی ، ص 101) و مأمن نیروهای درگیر در جنگ جنوب شد (رکن زاده آدمیت ، ص 46، پانویس ). علی کازرونی ، غضنفر السلطنه (ضابط برازجان )، اخگر (دکتر ژاندارمری )، ... و برازجانی برای کمک به نبرد جنوب ، در برازجان شورایی تشکیل دادند (همان ، ص 82) که در آن پس از خواندن نامه های مجاهدان و محالفان ، رهنمودهای لازم را می دادند و از خانهای منطقه می خواستند تا رئیس علی را در جنگ یاری دهند (همان ، ص 82-83). نخستین کسی که به در خواست آنها پاسخ مثبت داد، شیخ حسین چاه کوتاهی بود (همان ، ص 83). در پی کوششهای برازجانی برای کمک به نهضت جنوب و به دلیل اهمیت او در منطقه ، کاکس ، وابستة نظامی انگلیس در بوشهر، طی نامه ای از او باز خواست کرد، اما شیخ با استناد به فتوای علمای نجف ، به کاکس پاسخ داد (رکن زاده آدمیت ، ص 84-88؛ هدایت ، ص 273- 274) و رئیس علی نیز در تأیید آن ، نامه ای مفصل و ستایش آمیز برایش فرستاد (رکن زاده آدمیت ، ص 121، پانویس ). در اثنای جنگ جنوب ، رئیس علی دلواری کشته شد، و برازجانی در نامة تسلیتی که به شیراز فرستاد، از آیت الله میرزا ابراهیم ، برای فرزند رئیس علی تقاضای سمت افتخاری کرد و میرزا ابراهیم به لقب بهادرالسلطان داد (اخگر، ص 157ـ 158). مبارزة جنوب همچنان ادامه یافت تا آنکه انگلیسیها در 1335/1917 بر برازجان مسلط شدند (آدمیت ، ص 46، پانویس ) پس از پایان جنگ ، برازجانی به زادگاه خود بازگشت (بامداد، ص 6، ص 231؛ و غضنفرالسلطنه ، خان برازجان ، نیز که در کوههای اطراف برازجان به سر می برد، با گرفتن تأمین به آن شهر رفت (رکن زاده آدمیت ، ص 45،46، پانویس ). اما به خاطر حکومت مرکزی میان آن دو اختلافاتی بروز کرد؛ (فراشبندی ، ص 94). در 1307 ش که عضنفرالسلطنه به بوشهر احضار و بازداشت شد، اقوام غضنفرالسلطنه برازجانی را عامل بازداشت می دانستند، و پس از بازگشت او به عنوان حاکم برازجان ، به خانة برازجانی حمله کردند تا او را به قتل برسانند. در این حمله ، شیخ جان سالم به در برد، اما خانه اش غارت شد (همان ، ص 95-97). در 1308 ش غضنفرالسلطنه ، بر حکومت مرکزی طغیان کرد (رکن زاده آدمیت ، ص 46، پانویس ) و از پرداخت مالیات بیشتر به دولت سرباز زد (فراشبندی ، ص 109). برازجانی در این حرکت با او همراهی نکرد تا آنکه قوای دولتی ، غضنفرالسلطنه را به قتل رساندند (رکن زاده آدمیت ، ص 46، پانویس ).

برازجانی اواخر عمر خود را در تهران به سر برد و در هفتاد سالگی درگذشت و در امامزاده عبدالله به خاک سپرده شد (نبوی ، ص 258(

---

منابع :
(1) احمد اخگر، زندگی من در طول هفتاد سال تاریخ معاصر ایران ، ج 1، تهران 1366 ش ؛
(2) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12و13و14 هجری ، تهران 1357 ش ؛
(3) کاوه بیات ، ویرایشگر، ایران و جنگ جهانی اوّل ، تهرانی 1369 ش ؛
(4) محمد حسین رکن زاده آدمیت ، فارس و جنگ بین الملل ، ج 1، تهران 1312 ش ؛
(5) احمد علی سپهر، ایران در جنگ بزرگ : 1918-1914 ، تهران 1336 ش ؛
(6) فلوریدا سفیری ، پلیس جنوب ایران : اس . پی . آر. ، ترجمة منصوره اتحادیه (نظام مافی ) و منصور جعفری فشارکی (رفیعی )، تهران 1364 ش ؛
(7) علیمراد فراشبندی ، جنوب ایران در مبارزات ضد استعماری ، تهران 1365 ش ؛
(8) جیمز فردریک مابرلی ، عملیات در ایران : جنگ اول 1914ـ1918 ، ترجمة کاوه بیات ، تهران 1369 ش ؛
(9) محمد حسن نبوی ، «نقش روحانیون در قیام ضد استعماری مردم جنوب ایران » در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری ، بوشهر 1373 ش ؛
(10) مهدیقلی هدایت ، خاطرات و خطرات ، تهرانی 1363 ش .

/ منیژه ربیعی ـ گروه تاریخ /