بَراذعی ، خلف بن قاسم (یا ابوالقاسم )، ابوسعید اَزْدی قیروانی ، فقیه و مؤلف مالکی سدة چهارم . در قیروان به دنیا آمد. دربارة زمان تولدش اطلاعی در دست نیست . به نوشتة ابن خلکان (ج 7، ص 66) او استاد ابن عبدالبِرّ (متولد 368) بود. اگر این گفته درست باشد، احتمالاً ولادت وی در اواخر نیمة اول سدة چهارم بوده است .

استادان براذعی در قیروان عبارت بودند از: ابوبکر هبة الدین عقبه که براذعی مسائل فقهی و کتاب مدوّنة * دربارة فقه مالکی را نزد او فرا گرفت ؛ ابوالحسن علی بن خلف قابسی ؛ و ابومحمدبن ابی زید که براذعی از اصحاب سرشناس او به شمار می آمد (عیاض بن موسی ، ج 7، ص 256ـ 258؛ ذهبی ، ج 17، ص 523؛ مخلوف ، ج 1، ص 105؛ ابن فرحون ، ج 1، ص 349). به گزارش ابن منظور، براذعی برای کسب علم ، به دمشق سفر کرد (ابن عساکر، ج 8، ص 82). تاریخ این مسافرت و نام استادان او در دمشق و همچنین زمان بازگشتش به قیروان مشخص نیست .

براذعی پس از بازگشت به قیروان به تألیف پرداخت ، اما اوضاع قیروان ، به علت حکومت فاطمیان در آنجا و مخالفت علما با آنان و درگیریهای مذهبی ، به او مجال ادامة کار نداد. علمای قیروان او را به داشتن پیوندهای دوستی با سلاطین فاطمی متهم و به سوزاندن کتابهای او حکم کردند (احسان عباس ، ص 97؛ تازی ، ج 1، ص 118ـ120؛ عیاض بن موسی ، ج 7، ص 256ـ 258؛ زرکلی ، ج 2، ص 311). او قیروان را به قصد صقلیّه (جزیرة سیسیل ) ترک کرد و چون مذهب مالکی در صقلیه در حال رشد بود، با حمایت سلطان آنجا، به تألیف کتابهای فقهی مالکی پرداخت (احسان عباس ، همانجا).

بیشتر آثار فقهی براذعی دربارة کتاب مدوّنه اثر سُحنون * (متوفی 259)، رایجترین متن فقه مالکی در مغرب ، است . این کتابها عبارت اند از: التهذیب فی اختصار المدوّنة ، که برخی زواید و همچنین افزوده های استادش ابومحمد را از آن حذف کرده است . احسان عباس (ص 97ـ98) از براذعی در مقدمة آن نقل کرده است که این کتاب آسانترین مأخذ برای فراگیری فقه است و در نگارش آن راه ایجاز انتخاب شده است . التهذیب را از منابع مهم فقه در مغرب به شمار آورده اند (ابن فرحون ، همانجا).



براذعی این کتاب را در 372 به پایان رسانده است (احسان عباس ، ص 98)؛
التمهید لمسائل المدوّنة ؛
الشرح و التمامات لمسائل المدوّنة ، مشتمل بر رأی فقهای مالکی متأخر بر مدوّنه ؛
اختصار الواضحة (اختصار الواضحات ) .

تاریخ درگذشت براذعی معلوم نیست . متقدمان از جمله قاضی عیاض در این خصوص سکوت کرده اند و دیگران نیز به او تأسی نموده اند (عیاض بن موسی ، ج 7، ص 258؛
ذهبی ؛
ابن فرحون ؛
مخلوف ؛
همانجاها). متأخران ، از جمله بغدادی (ج 1، ستون 347ـ 348)، سال درگذشت او را 400، کحاله (ج 4، ص 106)، 430 و زرکلی (همانجا) و بروکلمان ( > ذیل < ، ج 1، ص 302)، 372 ثبت کرده اند. تاریخ اخیر قطعاً درست نیست ، زیرا زرکلی و بروکلمان سال پایان تألیف تهذیب را با سال پایان عمر مؤلف درآمیخته اند. به گفتة زرکلی (همانجا)، براذعی در سالهای پایان عمر به اصفهان مهاجرت کرد و در آنجا به تدریس پرداخت و همانجا درگذشت .

---

منابع :
(1) ابن خلکان ، وفیات الاعیان و ابناءالزمان ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1968ـ1977؛
(2) ابن عساکر، مختصر تاریخ دمشق ، لِابن منظور، ج 8 ، چاپ مأمون صاغرجی ، دمشق 1405/1985؛
(3) ابن فرحون ، الدیباج المذهب فی معرفة علماء المذهب ، چاپ محمد احمدی ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(4) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
(5) عبدالهادی تازی ، جامع القرویین ، بیروت 1972ـ1973؛
(6) محمدبن احمد ذهبی ، سیراعلام النبلاء ، ج 17، چاپ شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی ، بیروت 1403/1983؛
(7) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986؛
(8) احسان عباس ، العرب فی صقلیة ، بیروت 1975؛
(9) عیاض بن موسی ، ترتیب المدارک و تقریب المسالک ، ج 7، چاپ سعید احمد اعراب ، تطوان 1402/1982؛
(10) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1376 ) ؛
(11) محمدبن محمد مخلوف ، شجرة النور الزکیة فی طبقات المالکیة ، بیروت ( بی تا. ) ؛


Carl Brokelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplement band, 1937-1942.

/ عبدالله کیانی /