responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 828

 

بُدین (بُدون / بِدین / بِدون / بُدیم ، از صورت اسلاویِ بُدین )، در لاتینی و مجاری بُدا، هستة بخشی از بوداپست کنونی در ساحل راست رودخانة دانوب . در ربع دوم قرن دهم / شانزدهم سه بار به تصرف ترکها درآمد (932/1526، 935/1529، 948/1541) و در 6 جمادی الاولی 948/28 اوت 1541، رسماً جزو متصرفات عثمانی اعلام و مرکز آن قسمت از سرزمین مجارستان شد که با نام «بُدین ولایتی » به یکی از ولایات عثمانی تبدیل شده بود.

سلسلة هابسبورگ که در میان قدرتهای اروپای مرکزی بیش از همه نگران توسعه طلبی ترکها بود، و ادعای تاج و تخت مجارستان را داشت ، در 949/1542 برای تصرف مجدد بدین تلاشی کرد که ناکام ماند. تا پنجاه سال بعد هیچ حملة دیگری صورت نگرفت ؛ فقط در پایان قرن دهم / شانزدهم و آغاز قرن یازدهم / هفدهم ، که امپراتوری عثمانی درگیر جنگ با امپراتوری هابسبورگ (نمچه / نِمْسِه ) بود، ائتلافی از چند لشکر به فرماندهی خاندان هابسبورگ ، بارها بدین را محاصره کردند (1007/1598، 1011/1602، 1012/1603) اما مدافعان قلعه این تهاجمات را دفع کردند (سخت ترین حملات که در 1011/1602 انجام گرفت ، با فرماندهی قاضی زاده علی و لاله محمد به عقب رانده شد). پس از آن ، ترکها تا مدتی نسبتاً طولانی بدون دغدغه مالک بلامنازع بدین بودند، ولی در 1094/1683 پس از شکست قره مصطفی در پای دیوارهای وین ، سپاه دشمن به این قلعه حمله کرد. با آنکه مقاومت مدافعان (سیاوش پاشا و شیطان ابراهیم پاشا) محاصرة 1095/1684 را درهم شکسته بود، محاصرة بعدی برای لشکریان مهاجم به پیروزی انجامید. عبدالرحمان پاشا، مدافع قلعه ، حین جنگ کشته شد و بدین که تا آن زمان «شهر غازیان » و «حصار اسلام » نامیده می شد، در 23 شوال 1097/2 سپتامبر 1686 به دست لشکریانِ «اتحاد مقدس » افتاد.

قلعة بدین بر روی تپه ای در امتداد دانوب ، از شمال به جنوب ، ساخته شده بود. نخستین سنگ بنای آن را بِلای چهارم در قرن هفتم / سیزدهم گذاشته بود و پادشاهان بعدی مجار آن را افزایش و گسترش داده بودند، و مخصوصاً سیکیسموند لوکزامبورگی و ماتیاس کُروینوس آن را، که به سبک معماری رنسانس و پر از آثار هنری ساخته شده بود، به اقامتگاه مرکزی سلطنتی تبدیل کردند.

این قلعه با باروهای رفیعی بر بالای دامنه های پرشیب تپة قصر، محافظت می شد. در زمان اشغال ترکها، قسمت جنوبی تپة قصر که کاخ شاهی قرون وسطایی و متعلقات آن را دربر داشت به صورت قلعة درونی (ایچ قلعه ) دیگری درآمده بود، و محل ذوب و ساخت گلوله های توپ (توپخانه ) و انبار مهمات در همین جا قرار داشت . بقیة تپة قصر، قلعة میانی (اورته حصار) خوانده می شد و قسمتی از آن محل سکونت افراد غیرنظامی بود. شهر واروش که در پایین تپة قصر و در طول ساحل دانوب قرار داشت ، قلعة بیرونی (دیش حصار) را تشکیل می داد و در میان باروی ساده تری قرار داشت و در دو سوی دروازه های آن برجهای نگهبانی ساخته شده بود. برای حفاظت بدین از یورشهای ناگهانی ، گرداگرد چشمه های آب گرم شمال (باروتخانه یا بونارحصار، ولی بیگ متریسی )، و اندکی دورتر در مجاورت تساتارکای کنونی (چارداق )، و تپة گلرت فعلی (گُرز الیاس تپه سی )، جابه جا پاسدارخانه هایی برپا شده بود.

با اینکه همواره عثمانیها بدین را یکی از قلعه های نظامی مهم خود و شهر تختگاهی کهنسال و بسیار مشهور و معتبر به حساب آورده اند، نسبت به توسعة این قلعه و شهر توجه چندانی نشان نمی دادند. عده ای از حکام ایالتی عثمانی ، بویژه در قرن یازدهم / هفدهم ، که فعالتر بودند، نقاط مختلفی از تپة قصر را بازسازی و تقویت کردند و استحکاماتی بدان افزودند؛ بازتاب این فعالیتها تا دیرزمانی در نامهای این اماکن (ولی بیگ قُله سی ( برج ولی بیگ ) ، مراد پاشا قله سی ، سیاوش پاشا قله سی ، قره قاش پاشا قله سی ، قاسم پاشا قله سی ، محمود پاشا قله سی و جزاینها) می پایید. ولی کوشش این حکام برای استحکامات «بُدا» به نتیجة مهمی نرسید، زیرا فعالیتهای ساختمانی آنان از هماهنگی و راهنمایی قدرت مرکزی برخوردار نبود، و دولتهای ترک نیز آنان را برای مدتی طولانی و کافی در حکومت باقی نمی گذاشتند. در طول 145 سال اشغالِ بدین حدود 75 نفر، و چند تن از آنان بارها، به مقام پاشایی بدین رسیدند، بدین ترتیب مدت متوسط خدمت هریک از آنان کمتر از یکسال و نیم بوده است . ازینرو هرگز قصر، نوسازی کامل نشد و استحکامات آن تا پایان حکومت ترکها همان گونه که قرنها پیش در دوران پادشاهان مجار ساخته شده بود، باقی ماند. اثاثیه و تجهیزات همچنان فرسوده و ناقص بود (هنگام تصرف قلعه ، توپهایی به دست آمد که یکصد سال از عمرشان می گذشت ).

دستگاه حکومتی ترکها هیچ اثر هنری معماری ، چه در ساختمانهای نظامی چه در دیگر بناها، از خود به یادگار نگذاشت . قصر سلطنتی قرون وسطایی و ساختمانهای شهر که در 948/1541 سالم به دست ترکها افتاد، بیش از نیازهای سادة این فاتحان بود و به آسانی احتیاجات مرکز فرماندهی کل ایالتی آنان را برآورده می ساخت . کلیساها را با اندک تغییری برای عبادت مسلمانان متناسب ساختند (کلیسای نتردام به «سلطان سلیمان جامعی » ( جامع سلطان سلیمان ) یا «بویوک جامع » ( جامع بزرگ ) ، کلیسای قصر سلطنتی به «سرای جامعی » ( جامع سرای ) یا «اندرون جامعی » ( جامع اندرون ) و کلیسای سَنْژرژ به «اورتاجامع » و کلیسای «مریم مجدلیه » به «فتحیّه جامعی » ( جامع فتحیه ) تغییر نام یافت )؛ از دیگر بناهای عمومی برای سربازخانه و از ساختمانهای خالی اداری و خانه های شخصی متروک نیز، برای اقامت کارکنان دولتی استفاده شد.

با این حال ، همان فعالیتهای اندک ساختمانی که در تغییر شکل یا دگرگونیهای داخلی ابنیة مختلف (مانند مأذنه های منضم به کلیساها) متجلّی شد، افزودن حمامهایی به سبک مسلمانان به تأسیسات چشمه های آب گرم (که در آغاز روی کار آمدن ترکها، توسط ولی بیگ و صُوقُلْلی مصطفی ساخته شد)، و همچنین ایجاد بناهای جدید بعد از جنگها و آتش سوزیهای بزرگ و زلزله و مانند اینها، در طول یک قرن و نیم به این شهر ظاهری بخشید که آن را در چشم هر جهانگردی که از غرب از راه دانوب به آنجا می رسید، شهری با اسلوب نوین و اسلامی جلوه می داد. بدین در صورت ظاهر و حال و هوای کلی ، شهری واقعاً ترکی و اسلامی بود.

چون بدین ، که مقر حکومت ایالتی مرزی بود از پایتخت بسیار دور بود، حکومت عادت داشت افراد شایسته ای را که «در بین معاصران خویش ممتاز بودند» به حکومت آن بگمارد. وظایف پاشاهای بدین ، یعنی محافظان سرحد غربی قلمرو عثمانی که مهمترین منطقة مرزی نیز به شمار می رفت ، دارای اهمیتی خاص بود. در آغاز دورة اشغال زمانی که سلاطین عثمانی بر پادشاهان خاندان هابسبورگ تفوّق داشتند، وظیفة پاشاها حفظ این تسلط بود، حال آنکه پس از معاهدة صلح ژیتواتوروک (1015/1606) که به موجب آن حکمرانان



هابسبورگ ـ که تا آن زمان ، شاهان وین (بچ قرالی ) خوانده می شدند ـ دیگر از پرداخت خراج سالانه معاف شدند و زمانی که تفوّق ترکها از میان رفت ، پاشاهای بدین موظف به سرپوش نهادن بر ضعف حکومت عثمانی شدند. در اجرای این هدف ، پاشاها، مخاصمات عناصر محلی را دامن می زدند و از جنبشهای مجارهای ناراضی بر ضد هابسبورگها حمایت می کردند. روابط ترکها با دربارِ هابسبورگها در وین و دربار شاهزادگان ترانسیلوانی ، به انعقاد معاهداتی چند (صلح ژیتواتوروک در 1015/1606، معاهدة وین در 1025/1616 و کماروم در 1027/1618، معاهدات صلح گیارمات در 1034/1625 و ژونی در 1036/1627 و 1052/1642) میان این دولتها انجامید که زمینة آن را پاشاهای بدین فراهم آورده بودند.

بدین پیش از اشغال ترکها جمعیت چندانی نداشت و محتملاً از پنجهزار نفر کمتر بود. در زمان تسلط ترکها، جمعیت بدین تغییری اساسی کرد؛ عده ای از آنان در طول جنگهای داخلی بدین را ترک کردند، و گروهی دیگر، از جمله کارکنان دربار، و سربازان و افسران و خدمة کلیساها پس از تصرف بدین به دست ترکها، از شهر مهاجرت کردند. قدیمترین فهرست شناخته شده از ممیّزی مالیاتی ترکها نشان می دهد که در میان ساکنان بدین ، 238 خانوار مسیحی (گَبْر) و مجاری و 75 خانوار یهودی و شصت خانوار کولی (قبطی ) زندگی می کرده اند. نظامیان پادگان عثمانی (که در آغاز در حدود دوهزار نفر بودند) و کارکنان ادارات ایشان و مبلغان مذهبی مسلمان ، پنج برابر جمعیت اصلی یا بومی بودند، بنابراین از همان نخستین روزهای اشغال جمعیت بکلی تغییر کرده بود. ازینرو بدین به یکی از شهرهای نظامی ترکها تبدیل شد، ولی همة جمعیت آن به هیچ وجه ترک تبار نبودند. بیشتر کسانی که در بدین زندگی می کردند و نام اسلامی داشتند، اسلاوهایی بودند که از بالکان آمده و بتازگی اسلام آورده بودند (این امر در مورد کولیها که اکثر آنها ابن عبدالله نام داشتند، کاملاً آشکار است ). در بدین ترکهای اصیل ، مانند مجارها و یهودیان و آلبانیاییها و یونانیان زیاد نبودند و در سراسر دورة تسلط ، ترکها در اقلیت ماندند.

حیات معنوی شهر چندان جلوه ای نداشت . مناصب رسمی و قضایی را «اهل قلم »، یعنی مأموران رسمی اجرایی ، اعضای دیوان پاشا و مأموران امور مالی محلی ، مدرّسان و گردانندگان مساجد اشغال کرده بودند. از آثار مذهبی (غالباً از روی نسخه های دست دوم ) که در بدین تحریر شده و نیز فعالیتهای شدید مذهبی در آغاز این دوره آگاهی داریم . نام و محل چندین خانقاه درویشان نیز شناخته شده است . همچنین نام و خاطرة کرامات چند «بابا»، از جمله خاطرة «گل بابا * »، قرنها پس از تسلط ترکها باقی ماند. اطلاعات اندک و پراکنده ای دربارة زندگی فکری غیر دینی شهر در اختیار داریم . می دانیم که آوازخوانان محلی و خنیاگران برای مشتریان قهوه خانه ها اشعار حماسی می خواندند، و در آنها تاریخ قرون گذشته و نبردهای روزانه با همسایگان مرزی را بازگو می کردند؛ همچنین شاعران («وجودی » و شاید دیگران )، زیبایی بدین را در ترانه های حزین ستوده اند. در شهرها و ایالات مرزی ، ترانه های محلی ترکی خوانده می شد و احتمالاً ترانه های جدیدی نیز سروده می شد. از میان آثار منثور، شرح حال نسبتاً مختصری از صوقُلْلی مصطفی ، لایقترین حکمران عثمانی در بدین (973ـ986)، در دست است . به احتمال بسیار، این اثر در زمان حیات او در بدین تدوین شده است . در میان شخصیتهای ادبی بدین ، فقط ابراهیم پچوی * ، مورخ معروف ، شهرت عام یافت . وی مدتی کارمند «دفترخانه » بدین بود، چندین سال در این شهر زیست و پس از مهاجرت ، به خاطر وابستگیهای خانوادگی مرتباً به این شهر آمد و شد داشت .

از سوابق پراکندة موجود چنین برمی آید که زندگی معنوی مسیحیان (شرقی و غربی ) و یهودیان نسبتاً ابتدایی بوده است .

با تسلط ترکها بر این شهر، در حیات اقتصادی نیز دگرگونی اساسی پدید آورد. بازارها ناگزیر بودند احتیاجات جدید ساکنان تازه وارد، یعنی سربازان لشکر فاتح ، را که گروهی بازرگان نیز به همراه داشتند برآورده کنند. پیشه ورانی که وسایل خانه و لباس تهیه می کردند، الگوها و اسلوبهای جدید، و مواد گوناگون بسیاری ، مانند پارچه از بوسنی ، جانبولو و سالونیک ؛ قالیهای زینتی ، کالاهای چرمی ، وسایل خانه ، ظروف ، اسلحه و غیره را وارد می کردند. مقدار این کالاها در بازارهای محلی ، بی تردید بیش از جامه های ارغوانی و مخمل و مِشمِش و دیگر پارچه هایی بود که از غرب وارد می شد.

توسعة صنعتی ، با اوضاع جدید هماهنگ شد. از یک سو صنعتگران بالکانی (خیاطان ، کفاشان ، سلمانیها، حلبیسازان ، و تفنگسازان ) لباس و چکمه و ظرف و سلاح را مطابق سلیقة ترکان و بالکانیها می ساختند، از سوی دیگر در بازار بدین کالاهای مشابه (رختها و چکمه های مجاری ) با اسلوب مجاری ساخته و به ساکنان دهکده های مجارنشین عرضه می شد. اما از این صنایع جدید، فقط یکی دوتا پا گرفت ، مانند تهیة ماهوت دولا پهنای ساده (شایاق ) که زنان یهودی آن را می بافتند، و صنعت دبّاغی . ترکها در کار دباغی روشهای مخصوصی داشتند که از روشهای دباغان مجار قبل از ورود ترکها متفاوت ولی ، بهتر بود. روش جدید چرمسازی در شهرهای ترک نشین و در سراسر کشور رواج یافت . این امر از جاینام «تَبان » (در ترکی دباغخانه ) که هنوز در بسیاری از شهرکهای مجارستان به چشم می خورد، آشکار است .

در طول محاصرة 1095/1684 و 1097/1686 بدین یکسره ویران شد و حتی بناهای تاریخی و آنچه در دورة ترکها ساخته شده بود، از میان رفت و در پایان جنگها و خصومتها، ساکنان ترک و مسلمان یا به اسارت گرفته شدند یا مهاجرت کردند. بُدایِ سالهای بعد و بوداپست کنونی پیشینه و اثر چندانی از دورة ترکها در خود ندارد.


منابع :
اطلاعات پراکنده ای دربارة تاریخ ظاهری شهر در نوشته های نویسندگان ترک و مجار این دوره وجود دارد (جلال زاده دربارة اشغال 1541، پچوی و Miklئs Istvؤnffy مجاری دربارة نبردهای حوالی 1600، رشید، و با تفصیل بیشتر، سلاحدار، به ویژه در باب محاصرة 1684). همة این مطالب را م . جاوید بایسون ( د.ا.ترک ، ذیل «بدین ») به صورت رضایتبخشی خلاصه کرده است . مقدار زیادی از اطلاعات توپوگرافی در آثار اولیا چلبی و سلاحدار، همچنین در نقشه های نظامی که در طی سالهای تصرفِ مجدد تهیه شده است ، وجود دارد. بهترین آثارِ مجاری عبارت است از:

(1) Antal Gإvay, Versuch eines chronologischen Verzeichnisses der Tدrkischen Statthalter von Ofen , in J. Chmel's, Der خsterreichische Geschichtsforscher , Vienna 1841, II, 56-90;
Pؤl برای مواد کتابشناختی دربارة پاشاهای بُدین

(2) Jؤszay, A magyar nemzet napjai a mohؤcsi vإsz utؤn (Mohؤcs (روزگار ملت مجار بعد از فاجعة , Pest 1846;


(3) Arpؤd Kؤrolyi, Buda إs Pest visszavivؤsa 1686-ban (بازستانی بوداپست در 1686) , Budapest 1886, 2nd. ed. in 1936;


کلیة این آثار را ل .فکته در کتابش Budapest a tخrokkorban (بوداپست در دوران ترکها)، چاپ بوداپست 1944، به عنوان جلد سوم

Budapest tخrtإnete (تاریخ بوداپست )، خلاصه کرده است . وی در این کتاب از مواد موجود در آرشیو ترکها که حاوی اطلاعات اضافی دربارة ترکیب جمعیت و زندگی روحی و مادی آنجا بود، بهره برده است ،

رجوع کنید به:

(4) G. Flugel, Die Arabischen, Persischen und Turkischen Handschriften der kk. Bibl., in Wien, II, 441 ff. : Turkische Rechnungsbucher );
(5) Fr. Babinger et al., Literaturdenkmaler aus Ungarns Turkenzeit, Berlin and Leipzig 1927;
(6) W. Bjorkman, Ofen zur Turkenzeit, Hamburg 1920;
(7) L.Fekete, Osmanli Turkleri ve Macarlar 1366-1699ý, Belleten , x â â â (1949), 663-744;
(8) T.Gokbilgin, Kara Uveys Pa sa nin Budin Beylerbeylig § i (1578-1580)ý, Tarih Dergisi , â â (1952), 17-34;
(9) G. Jacob, Aus Ungarns Turkenzeit , Frankfurt 1917;
(10) Imre Karacson, Torokmagyar okleveltar , Budapest 1914;
A. Le Faivre, Les Magyars pendant

(11) la domination ottomane en Hongrie , Paris 1902;


(12) Macaristan daki Turk Hakimiyeti Devrine ait baz â Notlarý, Turkiyat Mecmuas â , v â -v â â â (1940-1942), 200-211;
(13) Fr. Salamon, Ungarn im Zeitalter der Turkenherrschaft, Leipzig 1887;
(14) Aron Szilady, Sandor Szilagyi, Okmanytar a hodoltsag tortenetehez Magyarorszagon, Pest 1863;
(15) Sandor Takats et al., A budai basak magyar nyelvu levelezese , Budapest 1915;
(16) Torokmagyarkori allamokmanytar, â -v â â , Pest 1872.

) / د. اسلام / ل . فکته (



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 828
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست