بَدیعیه ، قصیده ای که هر بیت یا هر دو بیت آن دارای یک صنعت بدیعی ، و کل آن حاوی همه یا عمدة صنایع باشد به نحوی که بیت بدون صنعت در آن یافت نشود. این قصاید باید چنان ساخته شود که آوردن انواع صنایع ، رونق کلام و فصاحت آن را از میان نبرد و معانی و مقاصد قصیده را مشوّش نسازد.

ابیات بدیعیه باید «صالِحٌ لِلتَّجرید» باشد، یعنی هر بیت از نظر ترکیب و معنی ، از بیت قبل و بعد مستقل باشد. اما این امر کلیّت ندارد، زیرا گاهی اصل در این موارد تعدد ابیات است ؛ مانند صنعت «تشابهُ الاطراف » که عزّالدّین موصلی در یک بیت آورده است ، ولی بیشتر علمای بدیع بر آن اند که این صنعت باید در دو بیت ساخته شود. با اینهمه ، «نوع بدیعی » لازم است که در یک بیت آورده شود، بویژه در قصایدی که ملتزم به توریه اند.

قصاید بدیعیه تنها شامل صنایع بدیع اند نه قصایدی که در تعریف ، مبادی ، موضوعات ، غایات و حدود بدیعی سروده شده اند؛ و این که گفته اند: بر قصایدی که در علم بدیع سروده شده دلالت می کند ( المنجد، ذیل واژه ) خطاست .

قصاید بدیعیه از نظر التزام به توریه بر دو دسته اند: ملتزم و غیرملتزم ؛ در غیرملتزم شاعر به همین اندازه بسنده می کند که هر بیت دارای نوع یا انواعی از صنعت باشد و پس از «حسن مطلع » و «براعت استهلال »، صنایع را به دلخواه خود، در ابیات قصیده بیاورد. در نوع ملتزم ، بدیعیه سرا، ملتزم می شود که نام صنعت را نیز به طریق توریه و اشاره در بیت بیاورد به شرط آنکه انسجام و فصاحتِ کلام زایل نشود و وضوح معانی به تعقید نگراید.

دربارة نخستین بدیعیه سرا در ادبیات عرب اختلاف است . برخی امین الدین اِربِلی (متوفی 670) و بعضی صفی الدین حلّی (متوفی 750/752) را اولین بدیعیه سرا می دانند. به هر حال ، دیگر بدیعیه سرایان را باید پیرو این دو ادیب دانست .

انتخاب بحر بسیط و حرف رَوی «م »، که موجب پیشبرد کار بدیعیات شد، از صفی الدین است که بعدها تقلید شده است . ابن حجّت در شرح بدیعیة خود در خزانة الادب می گوید که بیش از همه از شیخ صفی الدین متأثر بوده و حتی ابیاتش را به همراه مولوی محمّدبن البارزی الجهنّی الشافعی ، با ابیات صفی الدین مقابله می کرده است و مولوی محمد همواره به او گفته است که این بیت خوب نشده و به پایة بیت صفی الدین نرسیده است تا اینکه ابن حجّت باز بیتی می ساخته است تا به پایة صفی الدین برسد. ازینرو باید صفی الدین را مبتکر این موضوع دانست که بدیعیات را از نظر مضمون ، در مدح پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ساخته و وزن و رَوی را در مسیر قصیدة معروف بُرده * انداخته است و همین امر موجب رونق و کثرت این نوع قصاید شده است . اما چون ابن جابر اندلسی (متوفی 780) تقریباً معاصر صفی الدین و صاحب بدیعیه ای در بحر بسیط با رَوی م است ، ابن معصوم در انوار الرّبیع در تقدّم یکی از این دو ادیب بر دیگری در انتخاب این بحر و رَوی تردید کرده است . ظاهراً صفی الدین را باید مقدّم دانست ، زیرا او حدود سی سال پیش از ابن جابر درگذشته و شاعری مشهور، معتبر، مبتکر و دارای اطلاعاتی سرشار و قدرت طبعی شگفت بوده است .

در نقد بدیعیات ، باید گفت که همة قصاید بدیعیه همپایه نیستند. در خزانة الادب و انوارالرّبیع مقداری از بدیعیات ذکر، و نقد و مقایسه شده است . برخی از بدیعیات در نظر استادان فن ، ارجی نیافته اند اما در میان غیرملتزمان ، چند قصیدة بسیار خوب ساخته شده ، از جمله قصیدة شیخ صفی الدین حلّی .

در میان ملتزمان ، افرادی چون موصلی ، ابن حجّت و مدنی قصایدشان محکم و فنّی است و بعضی دیگر چون عبدالقادر طبری و شرف الدّین مقری و علاّ مة سمنانی قصایدی بلند و نیکو ساخته اند.

در دوران معاصر نیز محمّدتقی ادیب نیشابوری (ادیب ثانی ) بدیعیه ای در مدح امام علی علیه السلام در قالب مسمّط و به زبان فارسی سروده است . همچنین قصیدة بدیعیة «دمُوعٌ عَلی ' سَفْح » محمدرضا حکیمی در منقبت حضرت مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف که به قصد تهذیب علم بدیع و پیراستن آن از تورّم صنایع به نظم کشیده شده ، شامل انواع متنوع بدیعی است .

---

منابع :
(1) محمدرضا حکیمی ، «قصاید بدیعیه »، در جشن نامه محمد پروین گنابادی ، چاپ محسن ابوالقاسمی ، تهران 1354 ش ، ص 89ـ 176.

/ تلخیص از حمیرا زمردّی /