باجگیران ، بخش و شهری در خراسان .

1) بخش باجگیران . در شهرستان قوچان در شمال استان خراسان واقع است . مشتمل بر دهستان دولتخانه . (سابقاً دهستانهای اوغاز، پیچرانلو، جیرستان و قوشخانه تابع آن بود). از شمال به جمهوری ترکمنستان ، از مشرق به شهرستان درگز (بخش نوخندان )، از جنوب به شهرستان قوچان (بخش مرکزی ) و از جنوب غربی و مغرب به شهرستان شیروان محدود است .

در شمال آن رشته کوههای کم ارتفاعی قرار دارد. مرتفعترین قله های آن بوزین با 705 ، 2 متر در کوهستان کُنْجوخُورْ و یاتاغ با 120 ، 2 متر در کوهستان آسیازو است . کوه آغ کمر (مرتفعترین قله 500 ، 2 متر) و کوه منفردرضا (مرتفعترین قله 940 ، 2 متر) در شمال شرقی آن واقع است . اراضی آن با رودهای دایمی میان سو، قرق دره و آسیازو (سرچشمه از کوههای آسیازو) و چند رود فصلی و چشمه و چاه عمیق آبیاری می شود. رودهای دایمی آن پس از پیوستن به هم با نام رود شیرین به رود اترک * می ریزد. درختان زبان گنجشک ، اُرْس ، پسته وحشی و همچنین آنغوره ، شاه تره ، کاکوتی ، گل ختمی و گل گاوزبان در آن یافت می شود.

محصولات آن گندم دیم و تره بار بویژه سیب زمینی است . دامداری نیز دارد و فرآورده های دامی آن روغن و پشم گوسفند است . صنایع دستی باجگیران و قالی بافی با طرح ترکمنی و نقش یعقوب خانی و نیز طرح کردی با نقشهای خشتی و گلدار است .

در دوره قاجاریه در 1314 و 1318، باجگیران به صورت باژگیران و باجگیران هم ضبط شده است (توحدی ، ج 3، ص 145، 156). در همین دوره طایفه زیدانلو با 000 ، 2 شتر کالار از قوچان به باجگیران حمل می کردند و از آنجا به عشق آباد می بردند (توحدی ، ج 2، ص 181) تا از آنجا از طریق راه آهن ماوراء خرزبه روسیه فرستاده شود. خط آهنی که از کراسنوودسک ، واقع در ساحل شرقی بحرخزر، آغاز می شد به عشق آباد می رسید و از عشق آباد از طریق قوچان ( باجگیران ) به راههای ایران می پیوست (جمالزاده ، ص 45). در همان دوره طوایف سیوکانلو و پهلوانلو نیز در آن منطقه زندگی می کردند (توحدی ، ج 2، ص 154ـ155،169).

اهالی آن پیرو مذهب شیعه اثنی عشری هستند و به فارسی و کُردی با لهجة قوچانی سخن می گویند. در 1316 ش ، طبق قانون تقسیمات کشوری بخش باجگیران در شهرستان قوچان تشکیل شد و در قانون تقسیمات کشوری 1366 ش همچنان تابع شهرستان قوچان باقی ماند.





2) شهرباجگیران (جمعیت طبق سرشماری 1365، 854 تن ). مرکز بخش ، در ارتفاع 1620 متری از سطح دریا در شمال غربی کوه سَمْخُل (مرتفعترین قله 260 ، 2 متر) واقع است . دره های کوه سَمْخُل دارای مرغزار و جنگل است و در 78 کیلومتری شمال شهر قوچان و دو کیلومتری جنوب مرز ایران و جمهوری ترکمنستان قرار دارد. گاهی دمای آن در تابستان به 35 درجه و در زمستان 12 درجه زیر صفر می رسد. میانگین بارش سالیانة آن 240 میلیمتراست .

در دوره قاجاریه این شهر به همت حاج علی اوغازی احداث شد که محل زمستانی کُردهای کوم کیلانلو بود (توحدی ، ج 2، ص 187) در 10 اردیبهشت 1308 زمین لرزه ای شمال شرقی ایران و ترکمنستان را لرزاند که براثر آن خانه های باجگیران آسیب دید (امبرسزوملویل ، ص 215ـ216).

بنابر نوشته ییت در 1311 و 1312 گمرک خانه ایران در حدود سه کیلومتری باجگیران قرار داشت (ص 59)، و ایرانیان از مال التجاره های صادراتی و وارداتی باج می گرفتند (توحدی ، ج 3، ص 162). این شهر تا پیش از انقلاب اکتبر 1917/محرم 1336 در روسیه بارکدءِ مهم خراسان شمرده می شد (جمالزاده ، ص 61). در 1329 جه جو (جوجو) خان کرد فرزند الله وردی بک ، سردسته شورشیان درگزی شهر باجگیران را محاصره ، گمرک را تصرف و گندم و جوانبارهای دولتی را بین مردم تقسیم کرد (توحدی ، ج 3، ص 390، 401ـ403).

---

منابع :
(1) نیکلاس امبرسز، چارلزپ . ملویل ، تاریخ زمین لرزه های ایران ، ترجمة ابوالحسن رَده ، تهران 1370 ش ؛
(2) ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیایی ارتش ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 11ـ19: غلامان ـ عشق آباد ، تهران 1367 ش ، ایران . وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه ، تهران 1316 ش ، ایران . وزات کشور. حوزة معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت . دفتر تقسیمات کشوری ، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش ؛
(3) کلیم الله توحدی ، حرکت تاریخی کرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران ، مشهد، ج 2، 1364 ش ، ج 3، 1366 ش ؛
(4) محمدعلی جمالزاده ، گنج شایگان ، تهران 1362 ش ؛
(5) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) ، ج 9: استان نهم (خراسان ) ، تهران 1355 ش ؛
(6) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365، فرهنگ آبادیهای کشور: شهرستان قوچان ، تهران 1368 ش ؛
(7) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365، نتایج تفصیلی : شهرستان قوچان ، تهران 1368 ش ؛


(8) Historical gazetteer of Iran , ed. Ludwig W. Adamec, vol. II: Meshed and notheastern Iran , Graz 1981, s.v. "Bajgiran-i-Iran" (C.E yete).

/خسرو خسروی /