بَدر جاجَرمی ، بدرالدین بن عمر، ملقب به ملک الشعرا، از شاعران قرن هفتم . در جاجرم خراسان به دنیا آمد. از تاریخ تولّدش اطلاعی در دست نیست ، دوران جوانی را در خراسان گذراند و همانجا به کسب علم پرداخت . سپس به امید خدمت در دربار بهاءالدین محمد جوینی ، حاکم اصفهان (حک : 648ـ 678)، راهی آن شهر شد و نزد او از لحاظ شاعری اعتبار یافت و همت و هنرش را صرفِ ستایش او کرد و لقب ملک الشعرا گرفت . در آنجا با مجد همگر آشنا شد و از دانش و تجربة او بهره برد. چون سن و مرتبة شاعری مجد از او فراتر بود، عموم تذکره نویسان جاجرمی را شاگرد مجد همگر دانسته اند (اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 118؛ دولتشاه سمرقندی ، ص 242(

بیشتر قصاید او در مدح بهاءالدّین است ، اما قصایدی هم در ستایش شمس الدّین محمد صاحب دیوان ، پدر بهاءالدین ، و برادرش عطاملک جوینی دارد. چنانکه از فحوای اشعارش برمی آید، تا پایان دوران خاندان جوینی در خدمت آنان بوده و پس از قتل خواجه شمس الدین به دست مغولان (683)، برای او مرثیه سروده است (صفا، ج 3، بخش 1، ص 560). بیشتر تذکره نویسان رباعی معروف او در مدح صاحب دیوان و جوابیة صاحب دیوان (متضمّن سیصد برّة سفید به رسم صله ) را آورده اند، و نیز قصیدة بی نقطة بدر را در ستایش بهاءالدین ذکر کرده اند (هدایت ، ج 1، ص 433؛ دولتشاه سمرقندی ، ص 242؛ مدرّس ، ج 1، ص 376؛ آذر بیگدلی ، ص 74)، تنها صاحب تذکرة منتخب اللطایف (ص 89ـ90) قصیدة مزبور را سرودة مجیرالدین پوربهاء جامی (متوفی 699) دانسته که در حدائق العجم آورده شده است . در مونس الاحرار (بدر جاجرمی ، ج 2، ص 821ـ822) مرثیه ای از بدر در سوک سعدالدّین حمّویی (متوفی 650) نقل شده که نشان دهندة کمال ارادت و اعتمادِ شاعر به اوست . شاعر در این قصیده به گونه ای از سعدالدّین یاد کرده که گویی مراد و پیشوای اوست ، چه او را «مهدی معظّم »، «شیخ عالم »، «نظام دین حق » و «قطب اعظم » خوانده است (صفا، ج 3، بخش 1، ص 562(

جاجرمی عربی می دانست و از دواوین شعری عرب سود می جست . از او ترجمه ای منظوم به فارسی نقل شده که برگردان قصیده ای عربی از ابوالفتح بُستی است (دولتشاه سمرقندی ، ص 242). مجموع ابیاتی که از او به جای مانده حدود چهار هزار بیت است (نفیسی ، ج 1، ص 162) که بیشتر آنها قصیده ، غزل ، قطعه و رباعی است و فرزندش محمّد آنها را در مونس الاحرار گرد آورده است . مضامین این اشعار غالباً توحید، نعت رسول اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ، مدح ، مرثیه و مادّه تاریخ تولدها و وفاتهاست . ظاهراً بدر جاجرمی با طب و نجوم آشنایی داشته ، چنانکه 232 بیت دربارة اختلاجات اعضا (پریدنهای اعضای بدن ) و اختیارات قمر سروده است .

شیوة شاعری او متکلّفانه و کوشش شاعر پیوسته بر آن است که صنایع شعری ـ نظیر متشابک ، متقاطع ، تسمیط ، تجنیس ، توشیح ، ردّالصدر و ردّالعجز و غیره ـ در آن بگنجاند. وی خود را در این شیوه سرآمدِ معاصران شمرده و بدان بالیده است . به کارگیری صناعات ادبیِ بسیار، شعر او را از لطافت و جاذبه عاری ساخته است . سبکِ قصاید او متأثّر از شعر شاعران خراسانی قرن ششم است (صفا، ج 3، بخش 1، ص 563). بدر جاجرمی در 686ـ اندکی پس از مرگ مجد همگر و امامی هروی ـ درگذشت (اقبال آشتیانی ، ص 537؛ بدرجاجرمی ، ج 2، ص 837؛ صفا، ج 3، بخش 1، ص 561). بعضی از تذکره نویسان (خوشگو، ص 67) شرح حال بدر جاجرمی را به اشتباه با شرح حال بدرچاچی درآمیخته اند. شاید سبب این التباس شباهت نام این دو شاعر بوده است .

---

منابع :
(1) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی ، آتشکدة آذر، چاپ جعفر شهیدی ، چاپ افست تهران 1337 ش ؛
محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه ،

(2) مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران 1300ـ1302، چاپ تیمور برهان لیمودهی ، چاپ افست تهران 1362-1363 ش ؛
(3) عباس اقبال آشتیانی ، تاریخ مغول : از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری ، تهران 1364 ش ؛
(4) رحیم علیخان ایمان ، تذکره منتخب اللطایف ، چاپ محمدرضا جلالی نائینی و امیرحسن عابدی ، تهران 1349 ش ؛
(5) بدرالدین بن عمر بدرجاجرمی ، مونس الاحرار فی دقایق الاشعار، با مقدمة محمد قزوینی ، چاپ میرصالح طبیبی ، تهران 1337ـ1350ش ؛
(6) بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو ، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش 2655؛
(7) دولتشاه سمرقندی ، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی ، چاپ محمد عباسی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1337 ش ) ؛
(8) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 3، تهران 1363 ش ؛
(9) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش ؛
(10) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، مجمع الفصحاء، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340 ش .

/ مهدی محبّتی /