responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 737

 

بدرالدّین مظفّر ، از پزشکان قرن هفتم . بدرالدّین مظفّربن مجدالدّین عبدالرّحمن بن ابراهیم بعلبکی دمشقی ، در اواخر قرن ششم در بعلبک متولد شد و در دمشق پرورش یافت . به دلیل اشتغال پدرش به شغل قضا، به ابن قاضی مشهور شد (زرکلی ، ج 7، ص 256؛ مدرس تبریزی ، ج 8، ص 149). پزشکی را نزد مهذّب الدّین عبدالرّحیم بن علی بن احمد (متوفی 628) معروف به دَخوار، آموخت (ابن ابی اصیبعة ، ص 751؛ کحاله ، 1392، ص 72) و بزودی تعداد زیادی از متون پزشکی را به خاطر سپرد.

در 622 که مهذّب الدّین به خدمت موسی بن ملک عادل (متوفی 635) رسید، بدرالدّین نیز ملازم او بود. در همین اوقات ، در بیمارستان رَقّه مشغول شد و رساله ای دربارة طبیعت و آب و هوای آن شهر نوشت . وی در زمان اقامت نسبتاً طولانیش در این شهر، علاوه بر پرداختن به حرفة پزشکی ، حکمت را نیز نزد زین الدّین اعمی آموخت .

در 635 برای عرضة خدمات پزشکی به دستگاه ملک جواد یونس بن مودود (متوفی 641) در دمشق راه یافت (ابن ابی اصیبعة ، همانجا؛ عیسی بک ، ص 41(

در 622 مهذّب الدّین ، که چندی سِمَتِ ریاست پزشکان را بر عهده داشت ، خانة خود را در دمشق به مدرسة پزشکی (بعدها به نام مدرسة دخواریه * ) تبدیل و ساختمانهایی بر آن وقف کرد (عیسی بک ، ص 39)، و چون در صفر 628 از دنیا رفت ، حکیم علی بن یوسف بن حَیدَرة الرَحبی در آنجا به تدریس پزشکی پرداخت . چندسال بعد، بدرالدّین مظفّر تدریس طب در آن مدرسه را برعهده گرفت (همان ، ص 40ـ41) و با فرمان ملک جواد در 4 صفر 637 به ریاست پزشکان ، چشم پزشکان و جراحان ، منصوب شد (همانجا؛ ابن ابی اصیبعة ، همانجا). از آثار بدرالدّین همواره ، در زمان حیاتش و پس از آن ، استفاده می شد. او خانه های مجاور بیمارستان بزرگِ نوری را، که نورالدّین محمود زنگی (حک : 541 ـ569) بناکرده بود (کحاله ، 1392، ص 118)، خرید و کوشید تا به بیمارستان ضمیمه کند. او برای ایجاد جریان منظم آب در بیمارستان ، طرح جامعی ریخت و بدین ترتیب بر عواید آنجا افزود (ابن ابی اصیبعة ، همانجا؛ سامی ، ذیل «بدرالدّین مظفّر»).

هنگامی که برای معالجة ملک صالح نجم الدّین ایوب (متوفی 647) به قلعة دمشق رفت ، به فرمان او، در سِمَت ریاست پزشکان ابقا شد (ابن ابی اصیبعة ، همانجا) و با اینکه نزد دیگر سلاطین ایوبی احترام و منزلتی خاص داشت و مقرّری ماهانه دریافت می کرد، به طبابت و تدریس نیز می پرداخت (همان ، ص 752؛ سامی ، همانجا). بعدها که به علوم دینی گرایش پیدا کرد، مدرسة قلیجیة دمشق را که موقوفة امیر سیف الدین علی بن قلیچ و در همسایگی خانه اش بود، برگزید و علوم فقهی ، فنون ادبی و قرائت و تفسیر قرآن را در آنجا نزد شهاب الدّین ابی شامه فرا گرفت . ابن عِبری (ص 275)، معاصر بدرالدّین ، هوش و دانش سرشار و آگاهی فراوان او را در درمان بیماران تحسین کرده است ، و ابن ابی اصیبعه ، معاصر و دوست او، (سامی ، ذیل همان واژه )، ذکاوت و اخلاق حسنة او را ستوده و از حد وصف بیرون دانسته است (ص 751(

از تاریخ فوت بدرالدّین اطلاع دقیقی موجود نیست و با وجود آنکه ابن ابی اصیبعه (متوفی 668) و ابن عبری (متوفی 685)، معاصران او بوده اند، در این باره سخنی نگفته اند. حاجی خلیفه تاریخ مرگ او را پس از 650 (ج 2، ص 1463، 1772) و در جای دیگر (ج 2، ص 1783) حدود 660، ثبت کرده است . اسماعیل پاشا بغدادی (ج 2، ص 464) با قاطعیت 650 و زرکلی (همانجا)، با تردید 675 را ذکر کرده اند، که با توجه به زمان درگذشت صاحبِ عیون الانباء ، محتملتر است که فوتِ بدرالدّین در همان 675 یا بعد از آن روی داده باشد.

آثار او: مفرّح النّفس ، به نوشتة ابن عِبری (همانجا) رساله ای کم حجم است که مصنف در آن به حواس پنجگانه و مواد نافع برای تقویت آنها پرداخته و ادویة مفرده و مرکّبه ای را که برای طبایع گرم و سرد و معتدل مردم طبقات مختلف ، مفید است ، نام برده و غزولی (متوفی 815) مطالبی از آن را در کتاب مطالع البدور فی منازل السرور نقل کرده است (زرکلی ، همانجا). بدرالدّین این کتاب را برای امیر سیف الدّین المشد ابی الحسن علی بن عمربن قزل نوشته بود. علاوه بر بدرالدّین ، از پزشکان دیگری هم رساله هایی با همین نام باقی مانده است که نسخه های آنها در کتابخانه های داخل و خارج کشور وجود دارد (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 2، ص 1772؛ بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 900ـ901؛ دوسَری ، ص 202ـ 203؛ حمّارنة ، ص 439ـ440). بورگل نیز نسخه ای از رسالة مفرّح النّفس را که در کتابخانة سامی ابراهیم حدّاد، به شمارة 55 تصنیف ابن امرأة بغدادی ماردینی ، موجود بود، یافته است و درصدد چاپ آن به نام بدرالدّین مظفّر بوده است (حدّاد، ص 89ـ90)؛ مقالة فی مزاج الرقّة وأحوال أهویتها ، رساله ای دربارة آب و هوا و وضع بهداشتی شهر رقّه * . نام این رساله در برخی منابع با اندکی تفاوت ضبط شده (برای اطلاع رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 2، ص 1783؛
عمررضا کحاله ، 1373، ج 12، ص 299) و اسماعیل پاشا بغدادی (همانجا) آنرا مقالة فی خراج ( دراصل مزاج ) الرقّة و اهویتها واحوالها و طبائعها ، ثبت کرده است ؛
کتاب المِلْح ، در پزشکی ، که برای تصنیف آن از آرای گذشتگان از جمله جالینوس ، بهره برده است (ابن ابی اصیبعة ، ص 755)؛
شرح کتاب الاخلاطِ بقراط به ترجمة حنین بن اسحاق ( دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، ذیل «ابن قاضی بعلبک »)؛
بعضی ، رسالة شرح تقدمة المعرفة لابقراط را نیز به بدرالدّین مظفّر نسبت داده اند، اما این رساله در اصل نوشتة مهذّب الدّین است که آن را بر شاگرد خود املا کرد و او نیز آن را به شاگردش کمال الدّین بن محمدبن عبدالرّحیم بن مسلم ، اهدا نمود (برای اطلاع از نسخه های این رساله رجوع کنید به احسان اوغلی ، ص 4(


منابع :
(1) ابن ابی اصیبعة ، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء ، چاپ نزار رضا، بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن عبری ، تاریخ مختصرالدّول ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) اکمل الدین احسان اوغلی ، فهرس مخطوطات الطبّالاسلامی باللغات العربیة والترکیة والفارسیة فی مکتبات ترکیا، استانبول 1404/1984؛
(4) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین : اسماء المؤلفین و آثار المصنفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون ، ج 6، بیروت 1402/1982؛
(5) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون ، بیروت 1402/1982؛
(6) فرید سامی حدّاد، فهرس المخطوطات الطبّیة العربیة فی مکتبة الدکتور سامی ابراهیم حدّاد ، حلب 1404/1984؛
(7) سامی خلف حمارنة ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة : الطب والصیدلة ، چاپ اسماء حمصیٍ، دمشق 1389/1969؛
(8) دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی ، تهران 1367 ش ، ذیل «ابن قاضی بعلبک » (نوشتة مهدی سلماسی )؛
هیامحمد دوسری ، فهرس

(9) المخطوطات الطبّیة المصورة بقسم التراث العربی ، کویت 1405/1984؛
(10) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986؛
(11) شمس الدین سامی ، قاموس الاعلام ، چاپ مهران ، استانبول 1306ـ 1316/ 1889ـ 1898؛
(12) احمدعیسی بک ، ت اریخ البیمارستانات فی الاسلام ، بیروت 1401/1981؛
(13) عمررضا کحاله ، العلوم العلمیة فی العصُورالاسلامیة ، دمشق 1392/1972؛
(14) همو، معجم المؤلفین ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1376 ) ؛
(15) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛


Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942.

/ حسن فیه عبداللهی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 737
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست