بدرالدین قَرافی ، محمدبن یحیی بن عمر، عالم و مؤلف و قاضی مالکی مصر. 939 در قرافة ، ناحیه ای در قاهره ، به دنیا آمد و به گفتة خودش چون روز تولدش با 27 رمضان ، از شبهای قدر، مصادف بود، به بدرالدین ملقّب شد (بدرالدین قرافی ، ص 211، مقدمه شتیوی ، ص 8؛ محبّی ، ج 4، ص 262؛ بروکلمان ، ج 2، ص 411). در خانواده ای اهل علم پرورش یافت و پدرش ، شمس الدین یحیی بن عمر قرافی (متوفی 946)، اولین استاد او بود و بدرالدین کتاب مختصر خلیل بن اسحاق جُنْدی * ، در فقه مالکی ، را نزد وی خواند. برخی از استادان او عبارت اند از: عبدالرحمان بن علی أَجهوری (متوفی 957) و شیخ زین الدین احمد الجَیزی (متوفی 979)، در فقه ، در حدیث عبدالرحمان مغربی تاجوری (متوفی 960)، جمال الدین یوسف بن شیخ زکریّا و نجم الغیطی (متوفی 981) و ابوعبداللّه بن ابی الصّفا بکری (محبّی ، ج 4، ص 258؛ کتانی ، ج 1، ص 215ـ216؛ بدرالدین قرافی ، مقدمه شتیوی ، ص 9ـ10). چنانکه از تألیفاتش برمی آید، از علوم لغت و ادب عصر خود نیز بهره داشت ؛ با اینهمه هیچگاه تدریس نکرد.

قرافی که محبی (ج 4، ص 258) او را رئیس علمای مصر در عصر خودش خوانده ، به سبب مقام قضا، حل معضلات فقهی و تألیفاتش شهرت داشته است . در هفده سالگی به مقام قضا برگزیده شد و مدت پنجاه سال در این سمت باقی ماند (همان ، ج 4، ص 259؛ بدرالدین قرافی ، مقدمه شتیوی ، ص 12). تُنْبَکْتی او را از مشایخی دانسته که علم و صلاح را باهم داشته اند (بدرالدین قرافی ، مقدمه شتیوی ، ص 11). در 1008، یا به گفتة تنبکتی در 1009، در قاهره درگذشت (همان ، مقدمه شتیوی ، ص 8 ـ9؛ محبّی ، ج 4، ص 262(

او آثار بسیاری ، به نظم و نثر، داشته و به گفتة عبدالکریم منشی تعداد کمی از آنها به ما رسیده است (محبّی ، ج 4، ص 259). مهمترین اثر او، توشیح الدیباج و حلیة الابتهاج ، ذیلی است بر کتاب الدیباج المذهَّب ابن فَرحون * ابراهیم بن علی بن محمّد، در طبقات مالکیّه . دیگر آثار او عبارت اند از: در لغت ، القول المأنوس بتحریر ما فی القاموس ، حاشیه بر القاموس المحیط فیروزآبادی ؛ بهجة النفوس بین الصحاح والقاموس ؛ التحریر فی تحقیق التوکید والتأکید؛ در فقه ، شرح الموطأ مالک ؛ شرح مختصر خلیل بن اسحاق که بغدادی (ج 2، ص 102) آن را عطاة الجلیل فی شرح مختصرالشیخ خلیل نامیده است ؛ شرح التهذیب ؛ در تفسیر و حدیث ، رساله «فی مخرج حدیث لولاک لما خلقت الافلاک »؛ رساله در پاسخ به سؤالهایی که از قرافی کرده اند؛ کتاب شرف البدر بضیاء لیلة القدر ، شامل اقوال و آرای مفسران در تفسیر سورة قدر؛ الدّر الفرید فی الکلام علی مواضع من کلام اللّه المجید . مجموعة رسالات قرافی عبارت از چند رسالة فقهی است ، مانند: «الدّرة المُنیفة فی الفراغ عن الوظیفة »؛ «الجواهر المنتشرة فی هبة السیّد لاِ ُمّالولد والمدبّرة »؛ «تحقیق الابانة فی صحّة اسقاط مالم یجب من الحضانة » (حاجی خلیفه ، ج 2، ص 1628؛ بروکلمان ، ج 2، ص 411ـ412؛ زرکلی ، ج 7، ص 141؛ کحاله ، ج 12، ص 108). از قرافی دیوان یا مجموعة شعری باقی نمانده ، ولی قطعه هایی از اشعار او را،که بیشتر در مدح علم یا عالمان است ، برخی از نویسندگان ثبت کرده اند (رجوع کنید به محبّی ، ج 4، ص 261ـ262).

---

منابع :
(1) محمدبن یحیی بدرالدین قرافی ، توشیح الدیباج و حلیة الابتهاج ، تحقیق و تقدیم احمد شتیوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلکه اللکیسی ( استانبول 1971ـ1972 ) ؛
(3) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
(4) خیرالدین زرکلی ، اعلام ، بیروت 1986؛
(5) محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی ، فهرس الفهارس و الاثبات ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1402/1982؛
(6) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1376 ) ؛
(7) محمدامین بن فضل الله محبّی ، خلاصة الاثر ، بیروت ( بی تا. ) ؛


(8) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949.

/ عبدالله کیانی /