responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7306

فطری/ فطریات ، فطری/ فطریات، اصطلاحی در فلسفه و منطق. واژۀ فطری و فطرت در منطق، فلسفه، کلام و عرفان کاربردهای مختلفی دارد که همۀ آنها تا حدودی در یک مفهوم اساسی مشترکند و آن عبارت است از معرفت یا گرایشی که مقتضای نوع آفرینش انسان است و از طریق تجربه و تعلیم به دست نمی‌آید(رجوع کنید به فطرت*).

در منطق و فلسفه، گاهى منظور از فطرى ادراکات فطری است. ادراکات فطری را می توان بر دو قسم تصوری و تصدیقی دانست. ابن سینا تنها به تصدیقات فطری قائل است. از نظر وی مصداق تصدیقات فطری قضایای اولی و بدیهی است که نه از حس گرفته شده‌اند و نه قابل استدلالند، مثل کل بزرگتر از جزء است. او این قضایا را در نجات (1364،ج1، ص 121- 122) فطری و جبلی، و در شفا(1404، ص 223) هم احکام عقل بالفطره و هم افاضۀ عقل فعال دانسته است ( نیز رجوع کنید به خندان ص 78- 83 ). سهروردی در حکمة الاشراق(1380،ج2، ص 18؛ قطب¬الدین شیرازی، ص 50-51) و ملاصدرا در اللمعات المشرقیة (ص 3) علم را، که شامل تصور و تصدیق است، به فطری که مرداف بدیهی است و غیر فطری تقسیم کرده‌اند. تصور فطری مانند تصور نور و ظلمت، و تصدیق فطری مانند کل بزرگتر از جزء است. مطهری (طباطبایی، 1368ش، ج2، پاورقی مطهری، ص24، 26-27، 113) نیز تنها به تصدیقات فطری قائل است، زیرا به نظر او انسان تصوری مقدّم بر تصورات تجربی، که از راه حس به دست آورده است، ندارد. به اعتقاد او ادراکات فطری در واقع تصدیقهای بدیهی اولی و اصول و مبادی عقلی و همان ادراکات مقدّم بر تجربه‌اند که همۀ اذهان درآنها توافق دارند و انکارناپذیرند(نیزرجوع کنید به خندان، ص 73، 153- 156).

فطریات در منطق هم با ادراکات فطری متفاوت ‌اند. در منطق، فطریات یکی از اقسام شش‌گانۀ قضایای یقینی (الواجب قبولها) است. ارسطو در منطق خود از فطریات نامی نیاورده، با وجود این، اصول متعارف در منطق ارسطو، نمونه‌ای از فطریات است (رجوع کنید به ارسطو، منطق، برهان، 72 الف، 5-25). فارابی(ص 159) از فطریات با عنوان معقوله بالطبع و ابن سینا (1403، ج1، ص 219؛ 1404، ص 64) با عنوان «قضایا قیاساتها معها» و «فطریه القیاس» یاد کرده است. ابن سینا (همانجاها) آن را قضایایی دانسته که گویی قیاس آنها در فطرت مرکوز و نهفته است. برای تصدیق این قضایا، علاوه بر تصور موضوع و محمول، به تصور حد وسطی نیاز هست که این حد وسط همواره در ذهن حاضر است و به حرکت فکری و کسب آن نیازی نیست. دیگر منطقدانان بعد از ابن‌سینا، در تعریف فطریات، از او پیروی کرده‌اند (رجوع کنید به ساوی، ص 222؛ سهروردی، 1334، ص 70؛ غزالی، ص 182- 183؛ قطب الدین رازی، ص 166- 167؛ مظفر، ج3، ص 298-299).

اساس پذیرش فطریات، قضایای ریاضی است. به لحاظ منطقی درک قضایای ریاضی، همچون «الف نصف ب است»، نیازمند حد وسط است. «قضیه 2 نصف 4 است» و «39 نصف 78 است»، هر دو نیازمند حد وسط هستند. با این تفاوت که در اولی حد وسط بی درنگ درک می‌شود و در دومی درک حد وسط نیازمند تأمل است. این دو قضیه فطری‌اند، زیرا حد وسط هر دو در ذهن حاضر است، اما سرعت انتقال ذهن به آن حدوسط متفاوت است ( ابن سینا، 1404، همانجا). کاربرد اصطلاح فطری در مورد قضایای ریاضی نزد منطقدانان دورۀ اسلامی رایج بوده است (برای نمونه، رجوع کنید به ساوی، همانجا؛ علامه حلی، ص 201- 202).

برخی از منطقدانان، فطریات را به دلیل نیازمندی آنها به حد وسط، جزء مبادی برهان به حساب نمی‌آورند (نصیرالدین طوسی، ص 345- 346؛ علامه حلی، همانجا). برخی معتقدند که فقط اولیات، ضروری بالذات‌اند و سایر یقینیات، از جمله فطریات، به بدیهیات اولیه باز می‌گردند و به واسطۀ اولیات ضروری‌اند. ازاین¬ رو فطریات را بدیهیات ثانویه نیز خوانده‌اند (طباطبایی، ص 18-20؛ نیز رجوع کنید به بیدهندی، ص 102- 103). به نظر محمد باقر صدر (ص 434) فطریات شبیه‌ترین قضایای یقینی به اولیات¬اند، زیرا اولیات و فطریات هر دو مقدّمات پیشینی (پیش از تجربه) هستند.


منابع :
(1)ابن‌سینا، الشفاء، المنطق، ج3، فن5: البرهان، چاپ ابراهيم مدكور و سعید زاید، قاهره 1383/1964، چاپ افست قم 1404؛
(2) همو، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، تهران1364؛
(3) همو، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، تهران 1403؛
(4) محمد بیدهندی، "برهان روش تحقیق در فلسفه اسلامی"، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان، ش 7، 1375؛
(5) علی اصغر خندان، ادراکات فطری درآثار شهید مطهری، ابن سینا، دکارت، لاک و چامسکی، قم 1383؛
(6) قطب الدین رازی، تحرير القواعد المنطقيه شرح الرساله الشمسيه، قم1363ش؛
(7) شهاب الدین یحیی سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، چاپ هانری کربن، تهران 1380ش؛
(8) همو، منطق التلویحات، تهران 1334ش؛
(9) عمر بن سهلان ساوی، البصائرالنصیریة، چاپ رفیق العجم، بیروت 1993؛
(10) قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، قم 1313ش؛
(11) محمد باقر صدر، الاسس المنطقیة للاستقراء، بیروت1406/1986؛
(12) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیة فی الفنون المنطقیة، با ترجمه و شرح عبدالمحسن مشکوه الدینی، تهران بی تا؛
(13) محمد حسین طباطبایی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران 1368ش؛
(14) همو، رسائل سبعه، قم 1362ش؛
(15) حسن بن يوسف علامه حلّی، جوهر النضید، قم 1363ش؛
(16) ابو حامد غزالی، معیار العلم فی المنطق، بیروت 1410؛
(17) محمد بن محمد فارابی، المنطقیات للفارابی، قم 1408؛
(18) محمد رضا مظفر، المنطق، قم 1378ش؛
(19) نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، تهران 1361ش؛
(20) Aristotle, The complete works of Aristotle, vol.1, ed. Jonathan Barnes, Princeton1995.
/ ملیحه احسانی نیک/

تاریخ انتشار اینترنتی:



1392/05/03

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7306
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست