آهنگر ، آهنگر، فرآورندۀ ادوات و ابزار از آهن. آهنگری یکی از پرکاربردترین مهارتهای بشر قدیم برای تأمین ادوات و ابزار لازم در زندگی روزانه و نیز در فعالیتهای نظامی و عمرانی بوده و از این رو، تولیدات آهنگران تنوع بسیار داشته است.

حجم تولیدات و گستردگی فعالیتهای آهنگری، در درجۀ اول به تأمین مواد خام وابسته بود. در مناطقی که معادن سنگ آهن یافت می شد، به سبب دسترسی آسان به مواد خام، طبعاً آهنگران بسیاری فعال بودند (مثلاً رجوع کنید به مقدسی، ص 340؛ اصطخری، ص 334؛ ابن‌حوقل، ج 2، ص 488؛ ابن بلخی، ص 125؛ قزوینی، ص 520؛ حسن وزان، ج1، ص 168ـ 169؛ بنا، ص 47؛ دربارۀ آهن و پیشینۀ کاربرد آن در ایران رجوع کنید به د. ایرانیکا، ذیل «Âhan»؛ در رساله‌ای از قرن دهم چگونگی استحصال شمشهای آهن از معادن شرح داده شده و گفته شده که آهنگران شهرها این شمشها را می‌خریده‌اند، رجوع کنید به «قطعه‌ای از یک دست نوشتۀ فنی»، در محبی، ص 300ـ 301). واردات آهن از اروپا نیز در ادوار متأخر بسیار رایج بوده است (رجوع کنید به هولتسر، ص 42؛ وولف ، ص 50)، اما بخش بزرگی از مواد اولیۀ آهنگری از طریق بازیافت قطعات مستعمل آهنی تأمین می‌شده است و دوره‌گردان با جمع آوری آهن قراضه‌ها از خانه ها و دکانها و کارگاهها ونیز از نهادهای حکومتی، آنها را به اصناف مختلف آهنگران می‌فروختند (رجوع کنید به شهری‌باف، 1381، ج2، ص 315، 343). با رواج اتومبیل و ماشین‌آلات جدید، برای آهنگران دسترسی به حجم بزرگی از ضایعات آهنی فراهم شد (وولف، همانجا) و منبع ارزانتری برای تأمین مواد اولیه در اختیارشان قرار گرفت. چون بسیاری از محصولات آهنگران بایستی با فولاد ساخته می شد، برخی آهنگران شیوۀ به دست آوردن فولاد از آهن را می‌آموختند و ظاهراً برخی آهنگران در ادوار قدیم، سعی می کردند روش تهیۀ فولاد را همچون رازی در خانوادۀ خود نسل به نسل منتقل کنند (رجوع کنید به دالمانی، ج1، ص 549ـ 551).

از صدر اسلام تا دورۀ معاصر، آهنگران در تولید وسایل مورد نیاز مردم و حکومتها، در سطحی گسترده، طرف مراجعه بوده‌اند (رجوع کنید به جواد علی، ج7، 555ـ 559؛ عمری، ص 271-272). اغلب ایشان در ساختن همه یا بخش عمدۀ این ابزار و اقلام مهارت داشتند، اما به سبب تقاضای بسیار برای برخی اقلام معیّن، حوزه های تخصصی آهنگری نیز شکل گرفت و شمار بزرگی از اصناف در زیرمجموعۀ فن آهنگری پدید آمد، از جمله اصناف سازندۀ سلاحها (کاردگران، شمشیرگران، زره سازان، سازندگان کلاهخود، قبۀ سپر، و قطعات آهنی ِ ادوات سنگین ِ جنگی مثل منجنیق*) یا قیچی‌سازان، قفل‌سازان، نعل‌بندان و میخ‌سازان (رجوع کنید به حسن وزان، ج1، ص 200؛ دالمانی،ج1،ص546-570؛ ج2، ص 569، 576؛ تحویلدار، ص104ـ 110؛ وولف، ص 52ـ 73؛ زنگویی، ص 66؛ جمال، ص191). بسیاری از مشاغل دیگر نیز، برای تأمین ابزار و تجهیزات لازم، به تولیدات آهنگران وابسته بودند، از جمله برای وسایل کشاورزی همچون بیل و کلنگ و داس (رجوع کنید به دالمانی، ج2، ص 248؛ وولف 52 طعمه، ص 291)، برخی لوازم و قطعات نساجی و قالی بافی، آسیاهای بادی و آبی، ابزار شکار و صید، ابزار دکانهای قصابی، ابزارهای آرایشگری، سنگ‌تراشی، نجاری، کفاشی، بنّایی و ساختمان سازی، دامداری، سوارکاری و جز آنها (رجوع کنید به حسن وزان، ج1، ص240؛ جواد علی، ج7، 558ـ 559؛ جمال، ص 188؛ شهری باف، 1381، ج2، ص 316ـ 317). در مناطق ساحلی، بسیاری از آهنگران در ساخت لوازم کشتی‌سازی و دریانوردی تخصص داشتند (رجوع کنید به جمال، ص 186، 188). گاه صاحبان مشاغل، برای تأمین ابزار خود، به سراغ آهنگرانی می رفتند که جزئیات فنی آن شغل را بشناسند. مثلاً مُقَنیها، بر حسب کیفیت زمین مورد نظر برای حفر چاه، میزان تیزی نوک کلنگ خود را برای آهنگر مشخص می‌کردند (رجوع کنید به کریمی، ص 167). ظروف آهنی و نیز تابه یا ساجها و تنورهای دستی قابل حمل برای پخت نان (رجوع کنید به شاردن ، ج4، ص 138ـ 140؛ شهری باف، همانجا)، منقل، سیخ، سه پایه، زنجیر، مخزنهای نگهداری آب یا سوخت، سرقلیان، سوزن، انبر، ترازو، قپان و وزنه را هم آهنگران می‌ساختند (رجوع کنید به تحویلدار، ص95، 104-110؛ شهری باف، همانجا؛ شهابی، ص 495ـ 498). بسیاری از این ابزارها مصارف خانگی نیز داشتند و از این رو وابستگی به تولیدات آهنگران، عمومی بود. برخی آهنگران، علاوه بر مهارت در ساختن این ابزارها، درجوشکاری با مس و برنج و نیز ساخت اشیای ظریف تزیینی و طلاکوبی و نقره کوبی آنها استاد بودند (رجوع کنید به دالمانی، ج2، ص 569؛ وولف، ص 52). از آهنگران در فعالیتهای امدادی نیز کمک خواسته می‌شد. مثلاً وقتی می‌خواستند طوقی را از گردن انسان یا حیوانی باز کنند یا گردن یا انگشتی را که درحلقه ای آهنی گیر کرده بود درآورند یا گاه برای در آوردن پیکانی که در بدن انسانی فرورفته بود، مهارت آهنگران به کار می آمد (رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج4، ص 586؛ ابن‌طقطقی، ص 96؛ ابن‌جوزی، منتظم، 1412، ج10، ص 165؛ ذهبی، ج16، ص 474). در دوران جدید، فعالیتهای دیگری نیز به خدمات و تولیدات آهنگران افزوده شد. مثلاً بسیاری از آهنگرانی که در ساخت یا تعمیر درشکه و گاری مهارت داشتند، به ساخت و تعمیر قطعات اتومبیلها روی آوردند و شماری از آنان به تدریج از آهنگری به مکانیکی تغییر شغل دادند (رجوع کنید به وولف، ص 50؛ شهری باف، 1368، ج1، ص 375، ج4، ص 243).

وابستگی عام به کار آهنگران موجب شده بود که تقریباً در همۀ شهرها و روستاها دکانهای آهنگری دایر شود و دست کم گروههای از آهنگران دوره گرد، برای ساخت این لوازم، همواره در دسترس باشند. از بازارها و راسته¬های آهنگران در سراسر جهان اسلام، در دوره های گوناگون، گزارشهای بسیاری هست، ازجمله در مکه (رجوع کنید به ازرقی، ج2، ص 239، 265)، بغداد (رجوع کنید به طبری، ج9، ص 358؛ کبیسی، ص 168؛ جمیلی، ص 49)، واسط (رجوع کنید به یاقوت، بلدان، ج4، ص 885)، دمشق (رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج 67، ص 289؛ ابن طولون، ج1، ص 156، 371؛ شهابی، ص 494)، حلب (رجوع کنید به سبط‌بن عجمی حلبی، ج1، ص 348)، قاهره (رجوع کنید به مقریزی ، ج 2، ص 245؛ ریمون، ج1، ص546ـ 547)، صقلیه (رجوع کنید به ابن‌حوقل، ج1، ص 119، 122)، استانبول (رجوع کنید به کوتوک اوغلی ، ج1، ص 679)، کویت (رجوع کنید به جمال، ص 186)، شیراز (رجوع کنید به وولف، ص 50)، تهران (رجوع کنید به شهری باف، 1381، ج2، ص 314ـ 317)، و سبزوار (رجوع کنید به دالمانی، ج2، ص 248) . این بازارها اغلب در شهرها مستقر بودند، ولی در برخی مناطق، بویژه در ادوار متأخرتر، دکانهای آهنگری بیشتر در اطراف شهرها استقرار می‌یافتند (رجوع کنید به ریمون، ج1، ص 546-547). گاه اصناف گوناگون آهنگران یا گروه عمده ای از آنان در یک بازارمستقر بودند یا در بازار اصناف هم رده، همچون مسگر‌ها، فعالیت می‌کردند ( مثلاً رجوع کنید به تحویلدار، ص95؛ طوخی، ص 72).

در دکان آهنگری، که در واقع دکان- کارگاه بود، غیر از ادوات و ابزار آهنگری، همچون انواع پتک و چکش و انبر و گیرۀ آتشکاری و سنبه و قیچی و قلم و قالب (رجوع کنید به جوادعلی، ج7، ص 559-560؛ عمری، ص 272؛ جمال، ص 187؛ وولف، ص 50ـ52)، کوره و دمی و سندان، مهمترین ملزومات دکان بودند. آهنگران دوره گرد، کوره را در زمین حفر می کردند، ولی در کارگاههای آهنگری ، کوره فضایی بود که در داخل یکی از دیوارهای کارگاه با ارتفاع حدود یک متر از سطح زمین، به صورت تنوری مستطیل شکل، ساخته می شد و آهنگر، قطعۀ آهنی را در آن تفته می کرد و سپس آهن نرم شده را روی سندانی قرار می داد که در کف دکان تعبیه شده بود. سوخت کوره معمولاً از زغال* چوب یا زغال سنگ تأمین می شد. هوای لازم برای شعله ور نگه داشتن زغال را با انواع دمیهای دستی یا پایی ِ مَشک مانند چرمی، به داخل کوره می دمیدند. این کار را معمولاً شاگردی نوجوان وگاه پسربچه ای کم سن انجام می داد. شاگرد قوی بنیه و آموزش دیدۀ دیگری که وردست اصلی استاد بود، پتک¬کاری را بر عهده داشت و هنگامی که استاد، قطعۀ آهنی تفتیده را با انبر از کوره بیرون می آورد و روی سندان نگاه می داشت، این شاگرد بر قطعه ضربه می زد و استاد، با کمک این ضربه ها و ضربه هایی که خود با چکش به آن می زد، به آهن تفته شکل می‌داد (رجوع کنید به شهری باف، 1381، ج2، ص 314-315؛ وولف، ص همانجا؛ جمال، 186ـ 188). در برخی دکانهای آهنگری علاوه بر این سه تن، کارگران دیگری هم بودند، از جمله یک وردست برای پتک زن و یک نفر برای تفته کردن آهن در کوره( رجوع کنید به خسروی، ص 66).

آهنگران علاوه بر مهارت و خلاقیت در شکل دادن به آهن، به اندامی ورزیده و عضلات و بنیه ای قوی نیاز داشتند. پیوسته درکنار کوره‌ای پر حرارت و در فضایی پر از دود و سر و صدا بودن، کاری سخت و طاقت فرسا بود و تحمل بسیار لازم داشت. بسیاری از آهنگران بعد از نماز صبح به کارگاه می رفتند و تا ساعاتی بعد از طلوع خورشید، تا زمانی که گرمای هوا تحمل ناپذیر می شد، و همچنین ساعاتی از بعد از ظهر را تا اذان مغرب کار می‌کردند. استاد آهنگر گاه، در حین کار، آوازی زمزمه می‌کرد و شاگردش نیز با او همراه می‌شد و ضربه‌هایی که استاد و شاگرد باید به طور متناوب بر قطعۀ آهنی وارد می آوردند، با ضرباهنگ این آوازها تنظیم می گردید. آهنگران اغلب در فصول گرم سال با بالا تنۀ برهنه کار می کردند و قطعه ای چرمین در پیش سینۀ خود به کمر می بستند که از جرقه های آهن در امان باشند (رجوع کنید به دالمانی، ج2، ص248، 569؛ جمال، ص 187، 189-190؛ شهری باف، 1381، ج2، ص 314-317). شاگرد نوجوان – که معمولاً پسر خود استاد آهنگر و وارث شغل و دکان پدر خود بود – در اوایل کارآموزی اش، دکان را تمیز می کرد، خاکستر را از کوره خارج می ساخت و زغال تازه به کوره می ریخت و اندکی که که بزرگتر می شد روی دمی کار می کرد تا سالها بعد که پتک کار(پتک زن) می شد و سرانجام به استادی می‌رسید (رجوع کنید به جمال، ص 187، 190؛ شهری باف، همان، ص 315). این شیوه قرنها تداوم داشت (برای توصیفی از چگونگی کار آهنگری در قرن دهم و یازدهم در ایران رجوع کنید به دانشنامۀ فارسی از مؤلفی گمنام، در یزدان فرخی، ص 476ـ 477؛ محبی، 301)، اما امروزه آهنگرانی که به روش فرنگی، بیشتر با ریخته¬گری، کار می کنند، از برق و قالب بهره می‌برند و چندان به زور بازو احتیاج ندارند. با این حال، آهنگران سنتی ، در مقیاسی کوچکتر، همچنان فعالند و با تغییراتی اندک، هنوز به همان شیوه‌های کهن کار می‌کنند (رجوع کنید به خسروی، ص 56ـ 66؛ کَیّال، ص 124).

سختی و خشونت کار آهنگری، آهنگران را دست کم در دید بسیاری از ناظران، افرادی خشن و تند خو جلوه می داد. برخلاف اصنافی چون زرگران – که مشتریانشان اغلب زنان بودند و با طبقات به نسبت بالادست جامعه سروکار داشتند و درنتیجه، خوشخویی لازمۀ اخلاق حرفه¬ایشان بود – آهنگران با کارگران و کشاورزان و نظامیان سروکار داشتند و ظاهراً برخورد تندشان با مشتریان پدیده ای شایع بود (رجوع کنید به «فتوت‌نامۀ آهنگران»، ص 58؛ فرخی، ص 473، 479ـ 480). کشف بودن سر و روی و لباس آهنگران (رجوع کنید به ابن‌اثیر، النهایۀ فی غریب‌الحدیث وللاثر، ج 1، ص 353) و سروصدای شدید دکانهای آنان و نیز جرقه‌هایی که در اثر کارشان به بیرون از دکان می‌جهید و گاه بر قبا و عبا و چادر رهگذران می‌افتاد، چه بسا که موجب بروز مرافعه‌هایی می‌شد. همچنین معروف بود که با آهنگر جماعت نمی‌توان در تجارت و کار شریک شد و گمان آن بود که اخلاق کارکنان این صنف، شراکت را بر نمی‌تابد (رجوع کنید به شهری باف، همان، ج2، ص 317؛ دربارۀ نگرشها و وصفهایی که در ادب فارسی در باب حرفۀ آهنگری آمده، رجوع کنید به گلچین معانی فرخی، ص132ـ 133، 470ـ473). رابطۀ آهنگران با قیامها و شورشها یا نزاعهای آنان با اهل بازار – که در بسیاری از منابع به آنها اشاره های بسیار هست (مثلاً رجوع کنید به ابن‌اثیر، کامل، ج 12، ص 208؛ شبانکاره‌ای، ص 347؛ گزارشهای نظمیه از محلات طهران، ج 2، ص 470، 597؛ فرخی، ص 466ـ 467) – گاه با مهارتها و تولیدات آهنگران نیز پیوند داشته است: قیام و شورش به سلاحها و ابزارهای ساخت آهنگران نیازمند بود و باز کردن قفل انبارها و زندانها و گسستن زنجیرها کاری بود که لاجرم حضور آهنگران را می‌طلبید (رجوع کنید به فرخی، ص 480). با این حال، آهنگران برای خود فتوت نامه هایی داشتند و خود را به پیرانی، از جمله داوود علیه السلام ، منسوب می‌کردند (و جالب توجه آن که در فتوت نامه‌های آهنگران که تاکنون چاپ شده، از کاوۀ آهنگر نامی نیامده است) و ابزارهای آهنگری را هدیه‌هایی می‌دانستند که جبرئیل اول بار از بهشت برای حضرت آدم علیه السلام آورده است (رجوع کنید به «رسالۀ سلمانیان و سرتراشان»، ص 244؛ فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه، ص 225، 228؛ «فتوت‌نامۀ آهنگران»، ص 55ـ 56؛ شیخلی، ص 185؛ فرخی ، ص 467). با وجود انتساب روحیۀ شورشگری به آهنگران، بسیاری از آنان به خدمات دولتی می پرداختند و اساساً فعالیتهای نظامی و انتظامی و عمرانی حکومتها بدون مشارکت آهنگران امکان پذیر نبود. آهنگران علاوه برساختن غل و زنجیر، نصب آن را هم انجام می‌دادند. گاه، بلافاصله پس از دستگیری مجرم، او را به دکان آهنگری می‌بردند و آهنگر بردست و پا یا گردن اوغل وزنجیر می‌نهاد و سپس مجرم را به زندان منتقل می‌کردند. گاه نیز، به همین منظور، آهنگران را به قصرها یا زندانها فرامی‌خواندند. در آماده کردن زندانیان برای انتقال به شهرهای دیگر نیز آهنگران، برای باز کردن و بستن مجدد غل و زنجیر، احضار می‌شدند. آزاد کردن اسیران و زندانیان از غل و زنجیر نیز با کمک آهنگران امکان پذیر می‌شد و گاه غلی را که آهنگری برگردن اسیری می‌نهاد، جز خود آن آهنگر کس دیگری نمی‌توانست باز کند (رجوع کنید به طبری، ج 7، ص 538؛ عریب‌بن سعد قرطبی، ج11، ص 270؛ ابن‌اثیر، الکامل، ج5، ص 521ـ 522؛ خطیب بغدادی، ج4، ص 586؛ ج 13، ص 30؛ ج 14، ص 130؛ ابشیهی، ج 1، ص 300). پربسامد بودن خدمت آهنگران در به بند کشیدن زندانیان چنان بود که در برخی متون، آهنگران را به کنایت، زندانبان ( الحدادون السجانون) می‌خواندند (رجوع کنید به ابن انباری، ج 1، ص 391ـ 392؛ ابن‌اثیر، النهایه فی غریب الحدیث والاثر، ج1، ص 353؛ میدانی، ج1، ص 143). برخی آهنگران نیز در دربار یا در اردوی سپاه خدمت می‌کردند (رجوع کنید به صابی، ص 22). در ضرابخانه‌های سلطنتی آهنگران جزو کارکنان بخش تولید بودند (رجوع کنید به میرزا سمیعا، ص 21). در فعالیتهای عمرانی و بویژه شهرسازی، مثلاً در ساخت شهرهای بغداد و سامرا در عصر عباسی، شمار بزرگی از آهنگران را فرامی‌خواندند و در صورت کمبود، از زندانیان و اسرایی که آهنگری می‌دانستند استفاده می‌کردند (رجوع کنید به یعقوبی، بلدان، ص 258؛ ابن‌جوزی، منتظم، ج8، ص74؛ عبدالمنعم حمیری، ص 301). در اردوی هر سپاه نیز در جملۀ اصناف گوناگون، تعداد زیادی آهنگر در خدمت بودند که کار تولید و تعمیر سلاحها و دیگر ابزار و ادوات لازم برای اردوکشی را بر عهده داشتند. در کارهای مهندسی رزمی( از جمله، ساختن پلها و معابر و موانع و استحکامات) و بویژه ادوات قلعه گیری فعال بودند و درصورت پیروزی، اسیران را نیز زنجیر می‌کردند (رجوع کنید به طبری، ج9، ص 75؛ مسکویه، ج4، ص 240؛ ابن کثیر، ج14، ص 200،320). برخی دولتمردان خیّر نیز گاه در فعالیتهای وقفی یا خیریۀ خود از آهنگران استفاده می‌کردند. مثلاً گفته شده است که بدربن حسنویه، از بزرگان ملوک دینور و همدان در قرن چهارم، در جزو صدقاتش، سالیانه مبلغ کلانی به آهنگران می‌داد که نعل مرکبهای مسافران و در راه ماندگان مسیر همدان ـ بغداد را تعمیر کنند (رجوع کنید به ابن‌کثیر، ج11، ص 354).

چون دستگاههای حکومتی نیز، همچون مردم عادی، به تقریباً همۀ تولیدات ریز و درشت آهنگران نیازمند بودند، احتمالاً نظارت بر کار آهنگران نیز با دقت بیشتری همراه بوده است؛ محتسبان موظف بودند مراقب باشند که آهنگران، کارد و قیچی و انبر و تیغ اصلاح صورت و جز اینها را از نرماهن(آهن نرم) و نامرغوب نسازند و میخهای مستعمل از نوصاف شده را به جای میخهای نو، یا آمیخته با آنها، به مشتریان نفروشند (رجوع کنید به شیزری، ص 79؛ ابن اخوه، ص 232). مأموران نظارتی، وزنه‌های ترازوها را که آهنگران برای دکانداران می‌ساختند به دقت بررسی می‌کردند و با توزین و مهرکردن، استاندارد بودن آنها را تأیید می کردند( جمال، ص 188). دکان آهنگری از جمله دکانهایی بود که در جریان آتش سوزیهای بازارها اغلب به عنوان منشأ اولیۀ آتش سوزی شناخته می شد و این حوادث در بازارها و راسته های آهنگران و همسایه‌هایشان بسیار رخ می داد (رجوع کنید به عریب‌بن سعد قرطبی، ج11، ص 296؛ ذهبی، تاریخ، ج26، ص 471ـ 472). از این رو، محتسبان بر آن بودند که ترتیبی اتخاذ کنند تا دکانهای آهنگری نیز، مانند دکانهای آشپزی و نانوایی، از دکانهای آسیب پذیری چون عطاری و بزازی دور باشند (رجوع کنید به شیزری، ص11ـ12؛ دربارۀ استفتائاتی در باب ضررهایی که از کار کارگاه آهنگری به همسایگان وارد می آمد، برای نمونه رجوع کنید به ازجان ، ص 329ـ 330).

دربارۀ میزان درآمد و وضع معیشت آهنگران، مانند اغلب اصناف دیگر، اطلاعات اندک و نارساست. به نظر می رسد که با وجود تنوع وسیع تولیدات و نیاز همۀ گروههای جامعه به محصولات آهنگران، اعضای این صنف بایستی درآمد بسیارمی داشتند، اما این نیاز وسیع موجب می شد که شمار اعضای این صنف افزایش یابد و پرجمعیت بودن آهنگران (مثلاً، بنا بر گزارش اولیا چلبی، شانزده صنف از آهنگران بیش از دو هزار عضو در قاهره داشتند. رجوع کنید به ج1، ص 477ـ 478؛ ریمون، ج1، ص 546)، عملاً به معنای سرشکن شدن درآمد در میان گروهی بزرگ و در نتیجه، کاهش میزان درآمد سرانۀ آهنگران بود. آهنگران در تمام ایام سال کار داشتند، اما کار آنان نیز، همچون بسیاری از مشاغل، در برخی فصول رونق بیشتری می گرفت، از جمله در فصل کشاورزی یا فصل آمادگی برای سفرهای دریایی و غواصی* و کشتی‌سازی در مناطق ساحلی (رجوع کنید به جمال، ص 189) یا آمادگی برای شروع یک جنگ بزرگ یا هنگام افزایش ساخت و سازهای شهری و حکومتی (رجوع کنید به خسروی، ص 62). بنا بر شواهدی که کهن (رجوع کنید به ص114ـ 115) از قدرت خرید برخی آهنگران در اورشلیم عصر عثمانی در قرن دوازدهم/هجدهم به دست داده است، ظاهراً آهنگران آن شهر، درآمد خوبی داشته اند، اما در مجموع، آهنگران از لحاظ درآمد در رتبه های پایین قرار داشتند و وضعشان مثلاً با مسگران قابل مقایسه نبود ( رجوع کنید به ریمون، همانجا؛ هولتسر، ص 29). گزارشی از نیمۀ دوم قرن سیزدهم/ نوزدهم گفته که صنف آهنگر دراصفهان ، همچون صنف میخ ساز و نجار و سَرّاج، از پرداخت مالیات معاف بوده است( برای نمونه‌ای از دستمزدهای کارگران دکان آهنگری در تهران نیمۀ قرن چهاردهم، رجوع کنید به خسروی، ص 66). در برخی از مناطق، آهنگرانی که برای کشاورزان ابزار می ساختند، به صورت سالانه با آنان قرارداد می بستند و در پایان سال، مزدشان را بر مبنای مساحت زمین کشاورزی ِ طرف قرارداد، به صورت گندم و جو و غلات دیگر و کاه و علوفه دریافت می‌کردند (رجوع کنید به کهن، ص 114؛ صفی‌نژاد، ص 144؛ همایونی، ص 248ـ 249).

شاید تفاوت در اطلاعاتِ راجع به میزان درآمد آهنگران، صرفاً به نظام شغلی و تولیداتشان وابسته نبوده و مثلاً وابستگی قومی و قبیله‌ای آنان نیز درمیزان برخورداریهای اقتصادیشان نقش داشته است. به همین ترتیب ، اختلاف منابع دربارۀ شرافت یا فرودستی آهنگران نیز احتمالاً بیشتر به قوم و نژاد آنان مربوط بوده است. مثلاً ، عرب جاهلی عموماً مشاغل یدی و از جمله آهنگری را پست ‌می انگاشت (رجوع کنید به جوادعلی، ج7، ص 557؛ د. اسلام، ذیل «Kayn») و ظاهراً "آهنگر" خواندن کسی ، نزد اعراب نوعی تحقیر زبانی به شمار می آمد(رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ج 8، ص 61، 86؛ راغب اصفهانی، ج 2، ص 195؛ د. اسلام، همانجا). در شبه جزیرۀ عربستان، در عصر جاهلی و در صدر اسلام، بیشتر آهنگران یا از بردگان و موالی بودند (مثلاً ازرق‌بن عقبه، غلام رومی حارث‌بن کلده ثقفی، رجوع کنید به بلاذری، انساب، ج1، ص 157، 490، همو، فتوح، ص63؛ ابن‌حجر، ج1، ص 29؛ و ابولؤلؤ غلام مغیره، رجوع کنید به ابن‌سعد، ج3، ص 320، طبری، ج4، ص 191) یا از کسانی که اصالت عربی نداشتند، همچون یهودیان. یهودیان حجاز، بویژه ساکنان خیبر، بر اثر بی اعتنایی اعراب به آهنگری، تولید و فروش انواع محصولات آهنی و فولادی مورد نیاز آنان، از جمله سلاحها و ادوات کشاورزی، را تقریباً به انحصار خود درآوردند و علاوه بر کسب ثروت بسیار، اعراب را در زمینۀ تجهیزات جنگی، به شدت به خود وابسته ساختند (رجوع کنید به جواد علی، همانجا؛ عمری، ص 269ـ270). اما در برخی منابع، مبدأ آهنگری نزد عرب ها را به هالک‌بن عمروبن اسدبن خزیمه رسانده‌ (رجوع کنید به جاحظ، البرصان، ص 241؛ و پانویس ش 2، جوادعلی، ج7، ص556) و ولیدبن مغیره و عاص‌بن هشام، برادر ابوجهل، را از آهنگران حجاز دانسته‌اند (رجوع کنید به ابن‌قتیبه، معارف، بیروت 1407، ص 319؛ بیهقی، ج 1، ص 164؛ ابن‌رسته، ص 215؛ برای شمار دیگری از اشراف عرب که آنان را از آهنگران دانسته‌اند رجوع کنید به همانجاها). این گزارشها با قول پست انگاشتن حرفۀ آهنگری در نزد عرب صدر اسلام چندان مناسبتی ندارد و ظاهراً از همین رو ابن‌قتیبه (همانجا) و ابن‌رسته (ص 214ـ 215) آهنگری را در جملۀ صناعات اشراف آورد‌ه‌اند. ازجمله آهنگرانی که در زمرۀ صحابۀ پیامبر بودند، یکی خباب بن ارت بود که برای عاص بن وائل آهنگری می‌کرد و دیگری ابوسیف قین که همسرش دایۀ ابراهیم، پسر پیامبر اکرم، بود (رجوع کنید به بلاذری، انساب، ج1، ص 176؛ ابن عبد البر، ج4، ص 98؛ ابن اثیر، اُسْد، بی‌تا، ج 2، ص 148؛ ابن‌حجر، ج3، ص 401؛ ج4، ص98؛ عمری، ص 269-271). عمری ( ص269) گفته است که پیامبر با انتخاب زن یک آهنگر برای دایگی فرزندش می خواسته است نظر تحقیر آمیز عرب را به پیشۀ آهنگری اصلاح کند. در حدیثی (رجوع کنید به کتانی، ج2، ص 74) نیز از قول ایشان آمده است که قَیْن را خواری پیشه‌اش زیانی نمی‌رساند، اگر عادل باشد. قین در صدر اسلام به آهنگر اطلاق می‌شده است (رجوع کنید به جوادعلی، ج7، ص 554ـ 555). در ادوار بعد نیز شماری از معاریف علما و محدّثان به حرفۀ آهنگری منسوب بوده‌اند (رجوع کنید به فسوی، ج2، ص 395؛ طوسی، ص 166، 337؛ ابن‌عساکر، ج41، ص 457؛ ابن جوزی، منتظم، ج18، ص 100؛ سمعانی؛ انساب، ج2، ص 181ـ 183؛ ذهبی، تاریخ، ج10، ص 367، ج20، ص 142). در عین حال، ذمّیانی که در سرزمینهای اسلامی به آهنگری اشتغال داشتند نیز فراوان بودند (دربارۀ آهنگران یهودی در شهرهای مراکش در قرن دهم، رجوع کنید به حسن وزان، ج1،ص 105، 119، 140؛ همو، ج1، ص 153-154، گفته که در شهر مِاَئۀ بیر در دُکّالۀ مراکش، به جز آهنگران یهودی صنعتگر دیگری نیست). تأکید مکرر برخی نویسندگان اهل سنت (رجوع کنید به ابن‌اثیر، الکامل، ج8، ص 36؛ ابن‌کثیر، ج12، ص 267ـ 268؛ ذهبی، ج39، ص275؛ ابن تغری بردی، ج4، ص 75) براین که پدر عبیدالله مهدی( بنیانگذار خلافت شیعی فاطمی) یا خود وی، آهنگران یهودی بوده‌اند، ظاهراً مبتنی بر ذهنیت سنتی عربی است که هم یهودیان و هم آهنگران را خوار می داشتند. در مصر بسیاری از قبطیان مسیحی به مشاغل یدی، از جمله آهنگری، اشتغال داشتند (رجوع کنید به مغاوری محمد، ج1، ص346-347؛ جیرار، ج1،ص 216؛ ریمون، ج1، ص 546). در اورشلیم عصر عثمانی نیز بسیاری از اعضای صنف آهنگران، مسیحی بودند و ریاست این صنف را نیز در قرن یازدهم و دوازدهم / هفدهم و هجدهم، اغلب، مسیحیان برعهده داشتند (رجوع کنید به کهن، ص112، 114).

موضوع دیگری که در فرودست انگاشتن آهنگران نقش داشته آن بوده است که از اعصار بسیار قدیم تا کنون، بخش بزرگی از فعالیتهای آهنگری را، بویژه در مناطق روستایی، کولیها انجام می دادند که اغلب دوره گرد بودند (رجوع کنید به ادیب‌الممالک، ص 675؛ وولف، ص 49). این افراد نه تنها در نزد شهریان ،جزو شهروندان عادی محسوب نمی‌شدند بلکه حتی نزد قبایل بدوی عرب نیز اعضای قبیله به شمار نمی آمدند و با آنان ازدواج صورت نمی‌گرفت (رجوع کنید به د.اسلام، همانجا؛ طاهری، ص 151). این گروههای کولی – که در ایران، غرشمال یا غربتی یا غریب شمار نامیده می‌شدند – به صورت گروهی به روستاها یا محل استقرار ایلات می رفتند و علاوه بر آهنگری، به شعبده بازی، رقاصی و معرکه‌گیری می پرداختند. زنانشان نیز در خانه‌های مردم می‌رفتند و با اصرار و سماجت محصولات آهنی تولیدی مردانشان را به خانوارها می‌فروختند و فالگیری و حجامی نیز می‌کردند (رجوع کنید به زنگویی، ص 45).