ابوایّوب انصاری، ، ابوایّوب انصاری، خالد بن زید، صحابی جلیل¬القدر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه ‌وآله وسلم و از اصحاب امیرالمؤمنین علیه¬السلام. نام کامل وی خالد بن زَید بن کُلَیْب بن ثَعْلَبة (عمرو) بن عبد عَوف بن غَنْم بن نَجّار خَزْرَجی انصاری است (رجوع کنید به ابن سعد، ج 3، ص 484؛ مزّی، ج 8 ، ص 66؛ ابن اثیر، ج 5، ص 143)، اما بیشتر به کنیه‌اش، ابوایّوب، مشهور است (رجوع کنید به طبری، ج 4، ص 423؛ ابن عبدالبرّ، ج 2، ص 424؛ ابن¬اثیر، ج 2، ص 80). مادرش، زهراء (هند)، دختر سعد بن قیس بن عمرو بن امرئ القیس بود و همسرش، امّ حسن، دختر زید بن ثابت بن ضحاک (ابن سعد، همانجا؛ خلیفۀ بن خیاط، ص 157؛ ابن¬اثیر، ج 2، ص 80). ابن سعد (ج 3، ص 484، ج 8، ص 449) نوشته که ابو ایّوب دختری به نام عمره و پسری به نام عبدالرحمان داشته، اما نسل وی منقطع شده است؛ با این حال، در ادوار بعدی، کسانی نسب خود را به ابوایّوب رسانده¬اند، از جمله بشر بن سلیمان نخاس، ایّوب بن خالد و خواجه عبدالله انصاری (رجوع کنید به ابن بابویه، کمال¬الدین، ص 418؛ فتال نیشابوری، ص 252؛ ابن عساکر، ج 16، ص 34؛ ذهبی، ج 18، ص 503؛ نیز رجوع کنید به سمعانی، الانساب، ج 4، ص 340، ج 5، ص 155).

وی از پیامبراکرم صلی‌ الله علیه ‌وآله وسلم و اُبیّ بن کعب روایت نقل کرده و براء بن عازب، جابر بن سَمُرَة، سعید بن مُسیّب، عبدالله بن عباس، عُروة بن زبیر و بسیاری دیگر از او حدیث نقل کرده اند (رجوع کنید به مزّی، ج 8، ص 67ـ68؛ ذهبی، سیر، ج 2، ص 403). مزّی (ج8، ص67)، به نقل از ابن برقی، شمار روایات باقی¬مانده از ابوایوب را پنجاه برشمرده، اما ذهبی روایاتی را که از وی در مسند بقی بن مخلد نقل شده،150 یا 155 روایت دانسته‌ است (سیر، ج2، ص403؛ برای نمونه‌ای از روایات وی، رجوع کنید به ابن عبدالحکم، ص 268ـ270). محمد عبدالله ولد کریم روایات وی را در کتاب ابوایّوب الانصاری و مرویاته فی الکتب الستة و مسند الامام احمد (ریاض 1415) گردآورده است.

وی از راویان حدیث غدیر و گواهان ِ صحت صدور آن است (طوسی، ص 45؛ امینی، ج 1، ص 28ـ29). همچنین احادیثی در فضیلت امیرالمؤمنین علیه¬السلام و اهل بیت نقل کرده است (رجوع کنید به ابن¬بابویه، الخصال، ص 188، 412؛ ابن¬شهرآشوب، ج 1، ص 298، ج 2، ص 69ـ70؛ ابن بطریق، ص 65، 266ـ267، 450ـ451).

ابوایّوب از جمله بیعت¬کنندگان عقبۀ دوم بود و پیامبر میان وی و مُصعب بن عُمیر پیمان برادری برقرار کرد (ابن سعد، همانجا؛ ابن هشام، ج 2، ص 100، 152). او در جنگ بدر و دیگر جنگهای پیامبر در کنار ایشان حضور داشت (ابن سعد، همانجا؛ خلیفه بن خیاط، ص 157؛ ذهبی، ج 2، ص 405). از جمله فضیلتهای وی، اقامت رسول اکرم در خانۀ او پس از هجرت آن حضرت به مدینه بود (رجوع کنید به ابن هشام، ج 2، ص 140ـ144؛ یعقوبی، ج 2، ص 41؛ مسعودی، ج 3، ص 19ـ20). همچنین وی در حادثۀ افک* ، فوراً اتهام وارد شده بر همسر پیامبر را تکذیب کرد. مفسران گفته¬اند که آیۀ چهاردهم سورۀ نور دربارۀ این واقعه و در شأن ابوایّوب و همسرش نازل شده است (رجوع کنید به زمخشری؛ ابوالفتوح رازی؛ ابن کثیر، ذیل آیه).

ابوایّوب با آنکه توانگر نبود، از جمله چند تنی بود که برای هزینۀ ولیمۀ عروسی علی علیه السلام و فاطمه زهرا سلام¬الله علیها کمک کرد ( ابوالفتوح رازی، ذیل فرقان: 54؛ عاملی، ص 135). همچنین در بازگشت از خیبر، پاسداری از خیمۀ پیامبر اکرم را هنگام عروسی حضرت با صفیه، دختر حیی بن اخطب، بر عهده گرفت و پیامبر برای وی دعای خیر و طلب رحمت نمود (واقدی، ج 2، ص 708؛ ابن عساکر، ج 16، ص 45ـ47؛ ابن جوزی، ج 1، ص 186).

ابوایّوب از یاران خاص امیرالمؤمنین و از جمله معترضان ابوبکر در سقیفه بنی ساعده بود (نصر بن مزاحم، ص 366؛ ابن بابویه، الخصال، ص 461، 465؛ طبرسی، ج 1، ص 97، 103). با این حال، پس از رحلت پیامبر، برای پیشرفت اسلام، در جنگها همراه خلفا بود، از جمله در فتح مصر حضور داشت (رجوع کنید به ابن سعد، ج 3، ص 484ـ485؛ طبری، ج 4، ص 241؛ ابن عبدالحکم، ص 93؛ ابن تغری بردی، ج 1، ص 21). وی از نخستین بیعت-کنندگان با امیرالمؤمنین بود و در همۀ جنگها در کنار ایشان حضور داشت (مفید، ص 128ـ129؛ ابن عبدالبرّ، ج 2، ص 425، ج 4، ص 1606 ؛ قس ابن¬قتیبه، ص 156؛ طبری، ج 5، ص 84؛ خطیب بغدادی، ج 1، ص ،494 که فقط از شرکت وی در جنگ نهروان سخن گفته¬اند). در سفر آن حضرت به مدائن نیز همراه ایشان بود (خطیب بغدادی، ج 1، ص 493). امام علی علیه السلام او را به امارت مدینه گماشت و وی،پس از حملۀ بسر بن ابی ارطاه، از مدینه خارج و راهی کوفه شد (ثقفی، الغارات، ج 2، ص 602؛ ابن اعثم، ج 4، ص 231؛ ابن عساکر، ج 10، ص 152).

در منابع شیعی او را از راویان پسندیده و نخستین گروندگان به امیرالمؤمنین دانسته¬اند (رجوع کنید به طوسی، ص 38؛ اردبیلی، ج1، ص291؛ بحرالعلوم، ج 2، ص 318)، اما ابن داوود (ستون 137؛ نیز رجوع کنید به مامقانی، ج 25، ص 109) او را مهمل خوانده است. برخی ازابوایّوب انصاری، به سبب شرکت در جنگهایی به فرماندهی معاویه و فرزندش یزید، انتقاد کرده اند. فضل بن شاذان، در پاسخ به این اشکال، گفته که هدف او پیشرفت اسلام بوده و تصور می‌کرده است که با این کار، اسلام را تقویت و شرک را تضعیف می‌کند (رجوع کنید به طوسی، ص 38؛ حرّعاملی، ستون 58ـ59؛ بحرالعلوم، ج 2، ص 324 ). به عقیدۀ خوئی (ج 7، ص 24)، ابوایّوب با اذن امام معصوم در این جنگها شرکت می‌کرده است. وی در جریان جنگ با رومیان، به فرماندهی یزید بن معاویه، بر اثر بیماری درگذشت. تاریخ درگذشت وی را سالهای 50 تا 52 یا 55 ثبت کرده¬اند (رجوع کنید به مزّی، ج 8، ص 70؛ ابن حجر، ج 2، ص 201). نقل شده است که وی وصیت کرد پیکرش را در خاک دشمن دفن کنند. بعدها رومیان در قسطنطنیه بر روی قبر وی بقعه¬ای بنا کردند، مردم آن را زیارت می کردند و در هنگام خشکسالی به آن پناه می‌بردند و طلب باران می‌کردند (ابن سعد، ج 3، ص 484ـ485؛ ابونعیم اصفهانی، ج 2، ص 187 قس قطب ،ص 137ـ139). سلاطین عثمانی نیز به این قبر توجه داشتند و در آنجا تاج¬گذاری می‌کردند. همچنین در کنار آن یک مسجد و یک مدرسه ساخته¬اند (قطب، ص 153ـ165). امروزه نیز بقعۀ ابوایّوب در استانبول برپاست و مردم از او به سلطان ایّوب یاد می کنند و به زیارت آن می‌روند و برخی مراسم را در آنجا انجام می‌دهند (حرزالدین، ج 1، ص 87ـ89؛ قطب، ص 14ـ16، 150ـ152).

در منابع (رجوع کنید به نصر بن مزاحم، ص 368ـ369؛ ابن اعثم، ج 2، ص 447؛ ابن ابی الحدید، ج 8، ص 45) ابیاتی از وی نقل شده و امین (ج 6، ص 283) او را شاعری پسندیده خوانده است. دربارۀ ابوایّوب کتابهای بسیاری نوشته شده، که از آن جمله است: مناقب سیدنا ابی ایّوب الانصاری اثر عبدالله بن محمد نجمی، نفحات العبیر الساری باحادیث ابی ایّوب الانصاری (رجوع کنید به شیبانی، ص 227، 237)، و الصحابی الجلیل ابو ایّوب الانصاری عند العرب و الترک و الفرس نوشتۀ حسین مجیب مصری (قاهره 1999).