قانع تتوی ، میرعلیشیر، مورخ و شاعر فارسی گوی شبه قاره هند در قرن دوازدهم. نام او علیشیر حسینی شیرازی است. در شعر، قانع تخلص می کرد. خاندانش از سادات محله دشتک شیراز بودند. از مشاهیر این خاندان در سند و شیراز، سیدمیراصیلالدین عبداللهبن عبدالرحمان الدشتکی*، سیدمیرجمالالدین عطاءالله محدمث الدشتکی*، سیدالحکما، میرصدرالدین محمد شیرازی* ، میرغیاثالدین منصور و آصفالدوله عبدالوهاب شیرازی* بودند. میراصیلالدین در عهد سلطانابوسعید* تیموری با خاندان خود به هرات رفت (قانع تتوی، 1957، ص533). نیای قانع تتوی، میرقاضی سیدشکراللهبن وجیهالدین، همراه میرزاشاهبیک ارغون در فتح سند شرکت کرد و در سند اقامت گزید و در 926 قاضی* تته شد و تا پایان عمر (962)در آن شهر زیست (نیسانی تتوی، ص14-15؛ قانع تتوی، همان، ص531-532، 569-571). قانع تتوی، فرزند میرعزتالله (متوفی 1161)، در 1140 در تته به دنیا آمد (همو، 2001، ص647؛ همو، 1957، ص571). او نزد ادیبان سندی تحصیل کرد و از دوازده سالگی شعر سرود، اما اهتمامی برای حفظ و نگهداری آنها نداشت. در 1155 تخلص مظهری و سپس تخلص قانع را برگزید (رجوع کنید به همان، ص114، 339، 359، 571-572؛ همو، 1971، ص386؛ همو، 2001، ص653). در 1175 به خدمت میان غلامشاه کلهور، حاکم سند، در آمد و مأمور نوشتن تاریخ حاکمان کلهوره، به نام تاریخ عباسیه، شد. اما پس از چندی، دربار غلامشاه را ترک و تألیف کتاب را رها کرد (رجوع کنید به همو، 1957، مقدمه راشدی، ص پنج، نیز 572) و باقی عمر را به تألیف و تحقیق پرداخت. وی در 1203 در تته درگذشت (همان، مقدمه راشدی، ص پنج – شش، بیست و چهار؛ د. اسلام، ذیل “KANI”).
اجداد قانع تتوی همگی شیعه بودند (رجوع کنید به خواندمیر، ج4، ص603-604). وی (2001، ص643) خود را شاگرد ابوالقاسم نقشبندی دانسته است. در قرن سیزدهم، مؤلف ریاضالسیاحه (ص483) از گروه اندکی از نقشبندیه سخن گفته است که بر مذهب شیعهاند و بعید نیست که قانع تتوی نیز، ضمن قائل بودن به تشیع، پیرو طریقه نقشبندیه بوده باشد. قانع تتوی (2001، ص20-64) در شرح حال و فضایل خلفا و برخی دیگر از صحابۀ پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم، به عنوان مشایخ صوفیه در قرن اول هجری، مطالبی آورده است. برخی از آثار وی عبارت اند از:
تحفةالکرام در تاریخ سند، در سه مجلد: جلد نخست، در تاریخ انبیا و خلفا و سلاطین اسلام؛ جلد دوم، شامل احوال ملوک و امرا و اولیای اقالیم سبعه؛ جلد سوم، تاریخ و احوال مشاهیر سند، در سه قسمت: تاریخ پیش از اسلام تا زمان کلهوره (1181)، ذکر قصبات سند و شرح حال رجال و مشاهیر آن، و ذکر دارالحکومۀ تته و مشاهیر و ادبا و علما ی آن. تتوی این کتاب را در 1181 تألیف کرد، اما تا 1188 مطالبی به آن می افزود (همو، 1971، مقدمه راشدی، ص17). کتاب دارای نظم تاریخی است و به عنوان تاریخ محلی سند، از امتیاز ویژهای برخوردار است. قانع تتوی ( ص10) در مقدمه، برخی از منابع خود، چون ازغوننامه، ترخاننامه و بیگلرنامه، را نام برده است. نثر کتاب ساده و روان و به دور از مغلقگویی و مداهنه است.
تذکره مقالاتالشعراء ، در احوال بیش از هفتصد تن از شاعران و نویسندگان فارسیگوی اهل سند و نیز شاعران مهاجر به این خطه، به ترتیب الفبایی . تألیف این کتاب در 1169 آغاز شد و در 1174 به پایان رسید (قانع تتوی، 1957، ص3-4).
معیار سالکان طریقت، در شرح حال مشایخ صوفیه از صدر اسلام تا پایان قرن دوازدهم.. وی شرح حالها را در ذیل هر سده، براساس تاریخ درگذشت مشایخ تنظیم کرده است.
مَکْلینامه/ بوستان بهار، در شرح حال عرفا و مشایخ مدفون در قبرستانی در تپههای مَکْلی( رجوع کنید به تتوی، 1967، ص11، 16، 17، 21). این کتاب مختصر که به نظم و نثر نوشته شده، با مقدمه و تعلیقاتی مفصّل ِ حسامالدین راشدی، در 1346ش/1967 به چاپ رسیده است.
از دیگر آثار موجود قانع تتوی است: مثنوی قضا و قدر، مثنوی اعلان غم، زبدة المناقب، مختارنامه، نصابالبلغاء، مثنوی ختمالسلوک، طومار سلاسل گزیده، روضةالانبیاء، مثنوی قصابنامه، حدیقه غَلباء، بیاض محکالشعراء، انشای قانع و سرفرازنامه. آثاری نیز به وی نسبت داده شده که نسخهای از آن تاکنون (1390ش) به دست نیامده است (رجوع کنید به همو، 1957، مقدمۀ راشدی، صهفت - بیستوشش، حاشیه).
منابع : (1) خواندمیر، حبیبالسیر؛ (2) زینالعابدین شیروانی، ریاضالسیاحه، چاپ اصغر حامد ربانی، [1361ش]؛ (3) میرزامیرعلی شیر قانع تتوی، تحفهالکرام؛ (4) چاپ سید حسامالدین راشدی، حیدرآباد سند 1971؛ (5) همو، تذکره مقالاتالشعرا، چاپ سیدحسامالدین راشدی، کراچی، 1957؛ (6) همو، معیار سالکان طریقت، چاپ سیدخضر نوشاهی، لاهور، 2001؛ (7) همو، مکلینامه، چاپ حسامالدین راشدی، حیدرآباد سند 1967؛ (8) سیدمحمدطاهر نیسانی تتوی، تاریخ بلده تهته معروف به تاریخ طاهری، چاپ نبی بخشخان بلوچ، حیدرآباد سند 1964؛ (9) EI2, s.v. KANI, MIR ALI SHER, by A. S. Bazmee Ansari.
/ جمشید نوروزی /