بدرالدین اسحاق بخاری دهلوی ، از عرفای شبه قاره در قرن هفتم . نسب او را به عمرالاشرف ، فرزند امام زین العابدین علیه السلام می رسانند؛ پدرش منهاج الدین علی بخاری ، از فضلای معروف بود و در مدرسة معزیة دهلی تدریس می کرد. بدرالدین در دهلی زاده شد و همانجا پرورش یافت و در نزد پدرش دانش آموخت و در مدرسة معزیه به تدریس پرداخت ؛ سپس برای تکمیل دانسته های خود، عازم بخارا شد، اما در میان راه ، چون به اَجُودهَن (پاک پَتَّن کنونی در پنجاب پاکستان ) رسید، با شیخ فریدالدین مسعود گنج شکر * دیدار کرد و تحت تأثیر جذبة او قرار گرفت و خدمتگزاری خانقاه و مصاحبت او را اختیار کرد و زیر نظر وی ، مراحل سلوک را پیمود و ریاضتهای صوفیانه را به انجام رساند. شیخ به پاس شایستگی بدرالدین ، او را خادم خاص خویش کرد و خرقة خلافت پوشانید و دختر خود، بی بی فاطمه ، را به همسری او درآورد (حسنی ، ج 1، ص 95، 139؛ میرخورد، ص 179-182).

بدرالدین تا هنگام درگذشت شیخ ، در خانقاه او به کارهایی چون نوشتن خلافتنامه ها و اجازه نامه های تدریس ، و تعویذ برای حاجتمندان ، سر تراشیدن مریدان تازه ، گزارش عرضداشت های مردم به شیخ ، امامت نماز در خانقاه ، آوردن هیزم و مانند آن می پرداخت ؛ با اینکه شیخ می خواست او را، مانند برخی مریدان دیگر، برای ارشاد و دستگیری از خلق به شهرهای دیگر بفرستد، نپذیرفت و حضور در کنار شیخ را ترجیح داد.

با وفاتِ شیخ فریدالدّین (بعد از 669)، فرزندِ او شیخ بدرالدّین سلیمان بر سجّادة خلافت نشست ، و بدرالدین اسحاق نیز کار خود را به عنوانِ خادمِ خاص ، ادامه داد؛ ولی پس از مدتی ، به دلیل سعایت بدخواهان و حاسدان ، خانقاه را ترک کرد و در مسجد جامع شهر اقامت گزید و بقیة زندگی را به تدریس و وعظ و ارشاد گذراند. بدرالدین در 690، در اجودهن ، درگذشت و در صحن مسجد جامع قدیم آنجا به خاک سپرده شد (حسنی ، ج 1، ص 95؛ میرخورد، ص 181-182(

میرخورد (ص 179ـ188) ضمن بیان بعضی وقایع و احوال ، مناسبات بدرالدین اسحاق را با نظام الدّین اولیا * ، بدرالدین سلیمان ، سید محمد کرمانی (جد میرخورد)، قاضی صدرالدین (حاکم اجودهن )، سید مبارک علوی (پدر میرخورد)، خواجه یعقوب (پسر شیخ فریدالدین گنج شکر) و شیخ علاءالدین (نوادة فریدالدین ) بیان کرده است .

خواجه نظام الدّین احترام و بزرگداشت بسیاری در حق بدرالدین معمول می داشت و به گفتة میرخورد (ص 182-183) تا وقتی که وی زنده بود، به احترامش ، از هیچکس بیعت نگرفت . پس از مرگ بدرالدین نیز همسر و دو فرزند بازمانده از او را نزد خود به دهلی خواند و کفالت آنان را، با نظارت خاص خود، به عهده گرفت .

به بدرالدین اسحاق دو کتاب نسبت داده اند: 1) اسرارالاولیاء که مجموعة گفتارهای فریدالدین گنج شکر به فارسی است و بدرالدّین آنها را در22 فصل جمع و مرتب کرده است . نسخه های خطی آن در کتابخانه های مختلف یافت می شود و نشانیِ شانزده نسخه خطی و نیز فهرست فصول آن در فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان (منزوی ، ج 3، ص 1251ـ 1253) آمده است . این کتاب در لکهنو (1876، سنگی وزیری ، 94 ص ) و کانپور (1917، سنگی وزیری ، 94 ص ) به چاپ رسیده است (مشار، ج 1، ستون 279ـ280). چاپ اخیر ظاهراً همان است که در مطبعة منشی نولکشور در 1335 انجام گرفته (اختر راهی ، ص 70) و ترجمة اردوی آن (از سیدمحمد عبدالاحد) در ضمن مجموعة ملفوظات خواجگان چشت ، در 1334 دهلی چاپ شده است (همانجا). خلیق احمد نظامی (ص 165، حاشیه ) انتساب اسرارالاولیاء را به بدرالدین و انتساب ملفوظات مزبور را به فریدالدین گنج شکر اشتباه می داند. 2) تصریف بدری ، که منظوم و به زبان عربی است . نسخه ای از آن سراغ نداریم ، ولی میرخورد (ص 183-184) چند بیت آخر آن را نقل کرده که گواه تبحر علمی بدرالدین و استادی وی در علوم ادبی و زبان عربی است . از نوشتة بدرالدین برمی آید که این اثر را به دستور خواجه نظام الدّین به نظم درآورده و خواجه آن را به صورت درس در محضر بدرالدین خوانده است (میرخورد، ص 183-184(

---

منابع :
(1) حامدبن فضل الله جمالی ، سیرالعارفین ، ترجمة محمد ایوب قادری ، لاهور 1989، ص 74-75؛
(2) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر ، حیدرآباد دکن 1382-1410/ 1962-1989؛
(3) خلیق احمد نظامی ، تاریخ مشایخ چشت ، دهلی 1971؛
(4) اختر راهی ، ترجمه های متون فارسی به زبانهای پاکستانی ، اسلام آباد 1365 ش ؛
(5) عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی ، اخبارالاخیار فی اسرارالابرار ، دهلی ( بی تا. ) ؛
(6) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350-1355 ش ؛
(7) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطّی فارسی پاکستان ، ج 3، اسلام آباد 1363 ش ؛
(8) محمدبن مبارک میرخورد، سیرالاولیاء ، لاهور 1398/1978.

/ ساجداللّه تفهیمی /