خلّال، ابوبكر احمدبن محمدبن هارون ، خلّال، ابوبكر احمدبن محمدبن هارون، عالم و فقيه حنبلى قرن سوم و يكى از مهمترين تدوينكنندگان آراى فقهى ـ كلامى احمدبن حنبل. او احتمالا در 234 يا كمى پيش از آن در بغداد به دنيا آمد (رجوع کنید به ذهبى، ج 3، ص 786). از نحوه زندگى و رشد ابوبكر خلال اطلاع چندانى در دسترس نيست. او از سعدانبن نصر، محمدبن عَوف حِمْصِى، حسنبن عَرَفه و كسان ديگر سماع حديث كرده است (رجوع کنید به خطيب بغدادى، ج 6، ص 300؛ ابنابىيعلى، ج 3، ص 24). مهمترين استاد ابوبكر خلال، ابوبكر احمدبن محمد مروزى است كه خلال تا هنگام وفات او، در مجلس درسش حاضر بوده است (رجوع کنید به ابنابىيعلى، همانجا).
مهمترين اقدام خلال جمعآورى و روايت مجموعههاى مختلف از آرا و سخنان احمدبن حنبل ــمعروف به المسائلــ است كه شاگردان مختلف احمدبن حنبل تدوين كردهاند. او بخش مهمى از المسائل را در كتاب خود الجامع گردآورى كرده است. ابوبكر خلال فهرست اين افراد را در كتاب طبقات ذكر كردهاست كه ابنابىيَعلى (متوفى 526) تقريبآ تمام اسامى اين افراد را در طبقاتالحنابلة آورده است (رجوع کنید به براى نمونه، ج 1، ص 51، 93، 106، ج 2، ص 50، 52، 63، 74). ابنابىيعلى همچنين فهرست برخى از اين افراد را در شرححال ابوبكر خلال آورده و در ادامه اشاره كرده كه ذكر تمام اسامى دشوار است (رجوع کنید به ج 3، ص 24). ابوبكر خلال براى جمعآورى و روايت مسائل شاگردان احمدبن حنبل به بخشهاى مختلف مناطق اسلامى ــكه شاگردان احمدبن حنبل در آن اقامت داشتهاندــ سفر كرده است. ابوبكر خلال در كتاب طبقات خود به برخى از اين سفرها اشاره كرده است (براى نمونه رجوع کنید به ابنابىيعلى، ج 2، ص 63ـ64، 74). وى در اين سفرها با برخى از جمله اسماعيلبن اسحاق ثقفى، يوسفبن موسى قَطّانالحَربى، محمدبن يحيى كَحَّال و حَرببن اسماعيل كرمانى ديدار كرده است (رجوع کنید به همان، ج 3، ص 24).
خلال در مسجد مهدى (يكى از مساجد مهم اهل حديث در بغداد) حلقه درس داشته است (رجوع کنید به همان، ج 3، ص 27). ابوالحسين محمدبن مظفر و حسنبن يوسف صيرفى از كسانى بودهاند كه از ابوبكر خلال سماع حديث كردهاند (رجوع کنید به همان، ج 3، ص 25). همچنين به گزارش سمعانى (ج 2، ص 278) ابوسعيدبن عبدويه (متوفى 380) نيز از افرادى بوده كه از ابوبكر خلال حديث نقل كرده است. مشهورترين شاگرد ابوبكر خلّال، ابوبكر عبدالعزيزبن جعفر مشهور به غلام خلّال*، است. ابوبكر خلال در 311 در بغداد درگذشت. او را در كنار قبر استادش ابوبكر مروزى و پايين مزار احمدبن حنبل به خاك سپردند (خطيب بغدادى، ج 6، ص 302؛ ابنابىيعلى، ج 3، ص 27).
خلال در تدوين آراى اعتقادى اهلحديث نقش بسزايى داشته است و ديگر عالمان اهل حديث پس از او بارها از آثارش بهره گرفتهاند (خلال، ج 1، مقدمه زهرانى، ص 35؛ براى نمونه رجوع کنید به ابنتيميه، ج 1، ص 66، 68ـ71، ج 2، ص 23ـ25، 115ـ 119، ج 6، ص 260؛ ابنعماد، ج 2، ص 261). با اين حال بخشى از آثار او امروز موجود نيست (د.اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). از جمله آثار ابوبكر خلال الجامع علوم احمد است كه اثرى مفصّل و فقهى (رجوع کنید به ابنعماد، همانجا)، برگرفته از المسائل بوده است. هنرى لائوستضمن اشاره به كتاب الجامع و اهميت آن، نسخهاى را كه خود از كتاب ديده، بخشى از كتاب الجامع معرفى كرده است (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). ظاهرآ اين اثر تا قرن هشتم به طور كامل موجود بوده و ابنتيميه و ابنقيّم به كرات از آن نقل قول كردهاند (همانجا). در عين حال گفتههاى برخى نويسندگان متأخر حنبلى چون ابراهيمبن محمد مشهور به ابنمُفلح حنبلى (متوفى 884؛ ج 1، ص 167) را درباره رواج و وجود آثار ابوبكر خلال، نبايد دليل بر وجود آثار وى تا قرن نهم دانست، زيرا اين نويسندگان اطلاعات خود درباره ابوبكر خلال را به تمامى از طبقات الحنابلة ابنابىيعلى اخذ كردهاند. در اين نسخه نسبتآ كهن، عنوان كتاب المسند من مسائل احمدبن حنبل آمده است. عطيه زهرانى اين نسخه را با عنوان السنة به چاپ رسانده است. برخلاف نظر زهرانى، نام صحيح اين كتاب، همانگونه كه لائوست گفته است، بايد همان الجامع باشد. مهمترين دليل اين مدعا عبارتى است از ابوبكر خلال در ضمن اين كتاب (ج 1، ص 224) كه براساس آن كتاب السنة اثرى جز كتاب مذكور است. آنچه باعث شده تا زهرانى اين نسخه را كتاب السنة ابوبكر خلال بداند، برخى نقل قولها از اين كتاب در آثار بعدى اهل حديث است كه در اين نقل قولها، عنوان كتاب السنة آمده است. هر چند نقل قولهايى نيز از كتاب السنة در اين آثار هست كه در متن فعلى نيامده است (رجوع کنید به خلال، ج 1، همان مقدمه، ص 44ـ45). در هر حال مشترك بودن برخى مباحث كتابالجامع با السنة امر شگفتى نيست و طبيعى است كه مطالب فراوانى از اين دو اثر يكسان باشد. اين احتمال نيز چندان بعيد نيست كه كتاب الجامع، بعدها السنة ناميده شده باشد. عبدالعزيزبن جعفر، تكملهاى بر كتاب الجامع با عنوان زادالمسافر نگاشته است (د.اسلام، همانجا؛ نيز رجوع کنید به ابنابىيعلى، ج 3، ص 214). زهرانى نخست سه جز كتاب السنة را در رياض 1410/1989 به چاپ رساند و دو جزء ديگر را همراه با سه جزء نخست به طور كامل در رياض به سال 1415/1994 منتشر كرد. اين كتاب براى شناخت آرا و عقايد اهل حديث با توجه به قدمت آن اهميت فراوانى دارد (رجوع کنید به اهل حديث*). ويژگى كتاب السنة نقل رساله مفصّلى در نقد و رد آراى گروهى از پيروان جهمبن صفوان است كه مشتمل برنامه ابوبكر خلال به مشايخ اهل حديث در بغداد و پاسخهاى آنها به اين نامه است (رجوع کنید به ج 1، ص 224ـ266). در اين نامه بر تفسير تشبيهى عبارت «مقام محمود» در آيه 79 سوره اسراء برخلاف نظر تنزيهى جهمبن صفوان تأكيد شده است. بخش اعظمى از اين رساله، احاديثى به نقل از ابوبكر مروزى است (رجوع کنید به ج 1، ص 245ـ264).
ديگر آثار ابوبكر خلال عبارتاند از: الأمر بالمعروف و النهى عنالمنكر كه سزگين (ج 1، ص 513) آن را بخشى از كتاب الجامع دانسته است (براى چاپهاى مختلف آن رجوع کنید به د. ا. د. ترك، ذيل مادّه). الحَثُّ علىالتجارةِ و الصناعةِ و العَمَلِ و الانكارُ على مَنْ يَدّعى التَّوكلَ و تَرَكَ العملِ و الحُجَّةُ عليهم (براى نسخ خطى آن رجوع کنید به سزگين، همانجا)؛ كتاب العِلم؛ كتاب العِلَل؛ طبقات اصحاب احمدبن حنبل در شرححال شاگردان احمدبن حنبل كه مورد استفاده ابنابىيعلى در طَبَقاتُ الحَنابلة بوده (رجوع کنید به سطور قبل) و بخشى از آن نيز در نسخهاى خطى باقى است (رجوع کنید به سزگين، همانجا)؛ تفسيرالغريب (تفسير غريبالقرآن)؛ و الأَدَب و أخلاق احمدبن حنبل (ابنابىيعلى، ج 3، ص 24). همچنين محمد سيدبَسْيونى زغلُول اثرى با عنوان كتابالوَرَع منتشر كرده (بيروت 1409/1988) و آن را منتسب به ابوبكر خلال دانسته كه ناشى از بىدقتى او در ضبط درست نام مؤلف اين كتاب است. اثر منتشر شده در حقيقت از آنِ ابوبكر احمدبن محمدبن حجاجبن عبدالعزيز مروزى، استاد خلال، است. البته بسيونى (رجوع کنید به مروزى، مقدمه، ص 5) تاريخ وفات مؤلف را همان سال وفات مروزى آورده است. در سلسله سند روايت كتاب (ص 7) نيز نام مؤلف ابوبكر احمدبن محمد مروزى آمده است.
منابع : (1)ابن ابىيعلى، طبقاتالحنابلة، چاپ عبدالرحمانبن سليمان عُثيمين، رياض 1419/1999؛ (2) ابنتيميه، درء تعارضالعقل و النقل، چاپ محمد رشاد سالم، ]رياض[ 1399ـ1403/1979ـ1983؛ (3) ابنعماد؛ (4) ابنمفلح حنبلى، المقصد الارشد فى ذكر اصحاب الامام احمد، چاپ عبدالرحمانبن سليمان عُثيمين، رياض 1410/1990؛ (5) خطيب بغدادى؛ (6) احمدبن محمد خلّال، السنّة، چاپ عطيه زهرانى، رياض 1410/1989؛ (7) محمدبن احمد ذهبى، كتاب تذكرةالحفاظ، حيدرآباد، دكن 1388ـ 1390/ 1967ـ1970؛ (8) سمعانى؛ (9) احمدبن محمد مروزى، كتابالوَرَع، چاپ محمد سيدبسيونى زغلول، بيروت 1409/1988؛ (10) EI2, s.v. "Al-khallal" (by H. Laoust). (11) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967- . (12)TDVIA, s.v. "Hallal, Ebu Bekir" (by SukruOzen).
/ طاهره كمالى /