responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7108

خطّاب بن حسن بن ابى الحفاظ الحَجورى الهَمْدانى ، خطّاب بن حسن بن ابى الحفاظ الحَجورى الهَمْدانى، اسماعيلى مستعلوى طيبى در سنّت اصلى يمن، شاعر و شخصيت سياسى و فرهنگى و جنگجوى اوايل قرن ششم. او از خانواده سرانى بود كه منطقه حَجور را در شمال غربى صنعا در دست داشتند. پدرش با فاطميان مصر مرتبط بود، ولى خود او بهدعوت يك داعى فاطمى بهنام ذويببن موسى الوادعى به اعتقادات اسماعيلى ايمان آورد. پدر وى با زيديان جنگيده بود و خطّاب جنگ با آنها را، به نمايندگى از حاميان فاطم ىاش در يمن، يعنى صُلَيحيان، ادامه داد. خطّاب پس از مرگ پدر با برادر بزرگترش، سليمان، بر سر حاكميت بر منطقه حجور جنگيد و او را از آن منطقه بيرون راند. سليمان به حاكمان مخالفِ خطّاب پناه برد و به كمك آنها و به قصد پس گرفتن حجور، چندين بار به مقابله با خطّاب پرداخت. جنگ قدرت ميان دو برادر، سالها ادامه يافت و با قتل سليمان به دست خطّاب پايان پذيرفت.

چند سال بعد، در صفر 533، خطّاب را برادرزاده هايش كشتند. با مرگ او، آخرين بقاياى قدرت سياسى اسماعيليان در يمن نيز خاتمه يافت.

هر دو برادر به شاعرى معروف بودند و با عنوان «مِقْولَىْ قحطان» به معناى زبانآوران يمن (قحطان جد افسانهاى قبايل عربستان جنوبى بود) شناخته مىشدند.

اسماعيل پوناوالا ديوان خطّاب را كه مشتمل است بر مدح امامان فاطمى و داعى و نيز هجو، عتاب، تانيب، تغزل، افتخار و حماسه، تصحيح و چاپ كرده است. بعضى اشعار اين مجموعه فلسفى است، اما ساير اشعار آن حال و هواى اشعار قبيلهاى دارند. از خطّاب آثار ديگرى نيز برجاى مانده است، از جمله :

1)منيرة البصائر، كه ظاهرآ نخستين كتاب اوست و آن را پس از سال 524 نگاشته است. اين كتاب مشتمل بر ده باب است با موضوعات توحيد؛ امامت؛ نطق و ناطق و كلام؛ اساس، وصايت و مستحق آن؛ معاد؛ استحاله؛ ثواب و عقاب؛ عدل و عادل؛ خطا و هبوط آدم؛ و كيفيت صعود و ارتقاى انسان.

2) رسالةالنفس، در چهار فصل، درباره موضوعاتى چون تركيب جسم از طبايع چهارگانه، نفس ناطقه، اتحاد نفس عالِم و متعلِّم، ارواح انبيا و ائمه و تابعين ايشان. اين كتاب پس از منيرة البصائر نوشته شده و خطّاب در هر دو متأثر از اخوانالصفا بوده است.

3) غايةالأجسام، در بيان اقسام موجودات طبيعى و غايات هريك.

4) غايةالمواليد، كه پس از غايةالأجسام و در زمان ابوالقاسم طيب فرزند آمر باحكاماللّه نوشته شده است. اين كتاب در پنج باب تنظيم شده و از مباحث آن اثبات حجج در جزاير دوازدهگانه، ناسوتِ متحد با لاهوت و اثبات امامت طيب است.

5) رسالة فى بيان اعجاز القرآن و ان الاعمال الشرعية نعمةٌ بالحقيقة لاتكاليف مُستَثقلة و لامُشاق مستمحلة، كه پنجمين و مهمترين كتاب خطّاب است. وى اين رساله را در رد رسالة البرهان الأنور فى اعجاز سورة الكوثر، از مؤلفى ناشناخته، نوشته است. مؤلف رسالة البرهان الانور، اعجاز قرآن را صرفآ اعجاز لفظى دانسته و معتقد بوده است كه واجباتى چون نماز، روزه، حج، زكات و جهاد تكاليف سنگين و مستلزم مشقت اند. خطّاب در اين كتاب تاكيد كرده كه شرف پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله وسلم به سبب نفس جوهرى اوست نه صورت شخصى بشرىاش. همچنين بيان داشته كه اعجاز قرآن صرفآ اعجاز لفظى و به سبب فصاحت و بلاغت الفاظ آن نيست، بلكه قرآن از حيث معنا نيز معجزه است، چون اگر اعجاز قرآن تنها از ناحيه الفاظ بود، براى غيرعرب حجيت نداشت و سبب هدايت آنها نمىشد، در حالى كه رسول گرامى اسلام براى هدايت جميع انسان ها مبعوث شده است. خطّاب، در بخش پايانى رساله، مشقت بودن تكاليف را رد و از آنها به نعمت تعبير كرده است.

6) رسالةالنعيم، كه آخرين رساله خطّاب است و ظاهرآ پيش از اتمام آن به قتل رسيده است. وى درصدد بوده كه اين رساله را در يازده باب تنظيم كند، اما ظاهرآ فقط چهار باب آن را، در باب محسوس و معقول، تكميل كرده است (براى اطلاعات بيشتر درباره آثار خطّاب رجوع کنید به پوناوالا، 1999).


منابع :
(1)اسماعيل قربان پوناوالا، السلطانالخطّاب: حياته و شعره، ]بيروت[ 1999؛
(2) idem, Biobibliography of Ismaili literature, ed. Teresa Joseph, Malibu, Calif. 1977.
(3) idem, "An Ismaili treatise on the Ijaz al-Quran", Journal of the American oriental society, vol.108, no.3 (July-Sept.1988).
(4) idem, "Al-Sultan al-Hattab's treatise on the Igaz al-Quran", Arabica, XLI (Mars 1994).
/ اسماعيل پوناوالا /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 7108
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست