خرّمدشت ، خرّمدشت، بخش و شهرى در جنوب شهرستان تاكستان در استان قزوين.
1) بخش خرّمدشت. اينبخشدرجنوبغربىدشت قزوين واقع است. از شمال و مغرب به بخشهاى مركزى و ضياءآباد (در شهرستان تاكستان)، از جنوب به بخشهاى رامَند و آبگرم (در شهرستان بوئينزهرا) و از مشرق به بخش شال (در شهرستان بوئينزهرا) محدود و مشتمل است بر دو دهستان افشاريه به مركزيت آبادى رحيمآباد (در حدود نُه كيلومترى جنوب شهر خرّمدشت) و دهستان رامند شمالىبه مركزيت خرّمدشت. مركز آن شهر خرّمدشت است. جنوب اين بخش كوهستانى است و شمال آن را دشت فرا گرفته است. بيشتر آباديهاى بخش خرّمدشت در دشت قرار دارند (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1376ش، ص 2).
كوههاى قشابلاغ، جهانقلعه، كبريتلو و مايلان در نزديكى آباديهاى شَنَسْتَق عليا و سفلا (در حدود چهل كيلومترى جنوب شهر خرّمدشت)، از مهمترين ارتفاعات بخش بهشمار مىروند (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 37، ص 137ـ138). رود دائمى خررود نخست جهت جنوبغربى ـ شمالشرقى دارد و سپس به سمت مشرق در بخش جارى مىشود و زمينهاى آن را آبيارى مىكند (رحمانى، ص 12؛ جعفرى، ج 2، ص 307). علاوه بر آن، چند رود كوچك مانند بُرْزْلَجين، شنستق، شيزَنْد، شيزر و كَشْمَرْز، با جهت جنوبى ـ شمالى در جنوب بخش و ابهررود با جهت غربى ـ شرقى در شمال بخش جريان دارند (رجوع کنید به گلريز، ج 1، ص 923، 971).
ازگيا خاكشير و برمادراندارد ومراتعآن براى چراى دام مناسب است. از زيا شغل، گرگ، روباه، خرگوش و كبك در آن يافت مىشود (براى نمونه رجوع کنید به فرهنگجغرافيائىآباديها، ج37، ص1، 41، 63). آب زراعى و آشاميدنى بخش، علاوه بر رود، از قنات و چاه نيز تأمين مىشود. از ميان محصولات آنجا، گندم، جو، بنشن، انگور، بادام،گردو،آلوسبز،سيب،زردآلو و گيلاس شايان ذكر است (همان، ج 37، ص 41، 138). از صنايعدستى، فرشبافىِ آن بهويژه در آباديهاىبرزلجين (در حدود31كيلومترى جنوبشهر خرّمدشت)، شنستق سفلا و كورچشمه (در حدود چهل كيلومترى جنوب خرّمدشت) پررونق است (همان، ج 37، ص 41، 137، 207).
بخش خرّمدشت در مسير اصلى قزوين ـ همدان قرار دارد. همچنين راه بوئينزهرا ـ ابهر (در استان زنجان) از آنجا مىگذرد. آباديهاى بخش نيز عمدتآاز طريق راهفرعى با مركز بخش مرتبطاند.
بخش خرّمدشت نيز در اسفند 1373 در شهرستان تاكستان* تشكيل شد و با جداشدن تاكستان از زنجان و الحاق آن به استان جديد قزوين در خرداد 1376، خرّمدشت جزو استان قزوين شد (ايران. قوانين و احكام، ص 244ـ245؛ ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، ذيل «استان قزوين»؛ رحمانى، ص 35). جمعيت آن براساس سرشمارى 1385ش، 685،21 تن ذكر شده است (مركز آمار ايران، 1385ش؛ ذيل «استان قزوين»). اهالى بخش خرّمدشت به فارسى و تركى سخن مىگويند (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 37، ص110، 154).
برخى از مهمترين زيارتگاههاى بخش عبارتاند از: امامزادههاى ابوسعيد و ابوظهير در آبادى رادكان، امامزاده پيغمبر در آبادى شنستق عليا، امامزاده عبداللّهبن حسنبن موسىالكاظم عليهالسلام در آبادى شيزند (در حدود 29 كيلومترى جنوب خرّمدشت) و بقعه پير وَلى در آبادى وَرسج (رحمانى، ص 107؛ گلريز، ج 1، ص 923؛ ورجاوند، ص 359).
خرّمدشت در منطقهاى قديمى واقع شده است، با اينحال اطلاع ما از آن اندك است، تنها از آثار بهجا مانده از بعضى تپهها مانند تپه بزرگ داكان در چهارده كيلومترى جنوبغربى تاكستان (مربوط به پيش از تاريخ)، تپه ورسج (با آثارى از دوره ساسانى و اسلامى) و تپه رادكان، نزديك آبادى رادكان (مربوط به دوره اسلامى) مىتوان بهقدمت منطقه پىبرد (رجوع کنید به ورجاوند، ص357؛ رحمانى، ص 105). در اوايل دوره صفويه (حك : ح 905ـ 1135) و بهويژه در دوره افشاريه (حك : 1148ـ1210) عدهاى شاهسون به آنجا كوچانده شدند (رجوع کنید به گلريز، ج 1، ص 892). گزارشى درباره اين دوره در دست است كه نشان مىدهد، در اوايل سده يازدهم برخى آباديهاى خرّمدشت مانند شنستق عليا و برزلجين (از توابع رامند قزوين) جزو موقوفات قديم آستانه شاهزاده حسين قزوين بوده است (رجوع کنید به مدرسى طباطبائى، ص 77، 80، 120). در صفر 1103، در فرمان سليمان اول صفوى درباره توليت آستانه شاهزاده حسين، با موقوفات و سيورغال و مستمريات آن، نام شنستق عليا و برزلجين نيز آمده است (رجوع کنید به همان، ص 179؛ نيز رجوع کنید به ص 382ـ383).
در دورههاى افشاريه و قاجاريه (حك : 1210ـ1344)، آباديهاى خرّمدشت جزو نقاط معمور شمرده مىشدند (رجوع کنید به همان، ص 86ـ89). در دوره پهلوى (1304ـ1357ش) نيز كشاورزى و صنايعدستى آنجا پررونق بود (رجوع کنید به رزمآرا، ج 1، ص 34، 98، 126).
2) شهر خرّمدشت، مركز بخش. اين شهر با ارتفاع 1380 متر از سطح دريا در قسمت شمالى بخش، در فاصله حدود 25 كيلومترى جنوبغربى شهر تاكستان و حدود 56 كيلومترى جنوبغربى شهر قزوين قرار دارد.
خرّمدشت علاوه بر تاكستان و قزوين، با شهرهاى شال* در مشرق (حدود چهل كيلومتر)، ابهر در شمالغربى (حدود 45 كيلومتر)، آبگرم (حدود سى كيلومتر) و آوج* (حدود 55 كيلومتر) در جنوبغربى مرتبط است.
اين شهر سابقآ نهاوند ناميدهمىشد (رجوع کنید به رحمانى، ص36) و از 1378ش نامآن بهخرّمدشت تغييريافت. آبادىنهاوند در 1323ش، جزو دهستان دودانگه شهرستان قزوين در استان يكم بود (ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 1، ص 139ـ140). اين آبادى در 1337ش، مركز بخش و در 29 خرداد 1378 به شهر تبديل شد (ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، همانجا). جمعيتآن در سرشمارى 1385ش، 192،6 ذكر شده است (مركز آمار ايران، 1385ش، همانجا). اهالى شهر به فارسى و تركى سخن مىگويند (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 37، ص 254).
چند اثر تاريخى مهم خرّمدشت عبارتاند از: امامزادههاى سليمان و صالح (مربوط به سده ششم) كه زيارتگاه اهالى است، و تپه نهاوند (ورجاوند، ص380؛ رحمانى، ص 107). دو امامزاده خرّمدشت كه با اتاقى مستطيلى شكل بههم متصلاند، طرح مدور دارند و هريك داراى سردابى با سقف قوسىشكلاند. بناى امامزاده سليمان از امامزاده صالح مرتفعتر و قدمت امامزاده صالح بيشتر است (ورجاوند، ص 381ـ385).
منابع : (1)ايران. قوانين و احكام، مجموعه قوانين سال 1376، تهران: روزنامه رسمى كشور، 1377ش؛ (2) ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، كتاب اسامى دهات كشور، ج 1، تهران 1329ش؛ (3) ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى. دفتر تقسيمات كشورى، نشريه تاريخ تأسيس عناصر تقسيماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ (4) عباس جعفرى، گيتاشناسى ايران، تهران 1368ـ1379ش؛ (5) رضا رحمانى، آشنايى با شهر تاريخى تاكستان (سيادن)، قزوين 1377ش؛ (6) رزمآرا؛ (7) فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور جمهورى اسلامى ايران، ج :37 ساوه، تهران: سازمان جغرافيائى نيروهاى مسلح، 1369ش؛ (8) محمدعلى گلريز، مينودر، يا، بابالجنه قزوين، ]قزوين[ 1368ش؛ (9) حسين مدرسى طباطبائى، برگىازتاريخقزوين، قم 1361ش؛ (10) مركزآمارايران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1375 شناسنامه آباديهاى كشور، استان زنجان، شهرستان تاكستان، تهران 1376ش؛ (11) همو، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1385 نتايج تفصيلى كل كشور، 1385ش.
Retrieved May.19,2010, from http://www.sci.org.ir/portal/ faces/public/census85/census85.natayej/census85.rawdata;
نقشه راهنماى استان قزوين، مقياس تقريبى 000،1:550، تهران: سازمان جغرافيايى نيروهاى مسلح، 1386ش؛ (12) پرويز ورجاوند، سرزمين قزوين، تهران 1349ش.
/ وحيد رياحى /