خرّم‌آباد (1) ، خرّم‌آباد (1)، شهرستان، شهر و مركز استان لرستان.

1) شهرستان خرّم‌آباد. اين شهرستان به مركزيت خرّم‌آباد، در مركز و جنوب استان لرستان واقع و مشتمل است بر چهار بخش مركزى (به مركزيت خرّم‌آباد)، پاپى (به مركزيت سپيد دشت)، چَغَلوَندى* (به مركزيت چغلوندى)، و زاغه (به مركزيت زاغه) و چهار شهر خرّم‌آباد، سپيددشت، چغلوندى، و زاغه (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1385ش، ذيل «استان لرستان»؛ نقشه تقسيمات كشورى جمهورى اسلامى ايران؛ استاندارى لرستان، 2011).

مهم‌ترين كوه آن هشتاد پهلو (بلندترين قله ح 3012 متر) در جنوب شهر خرّم‌آباد است و چند كوه ديگر با ارتفاع بين دو هزار تا سه هزار متر نيز دارد (رجوع کنید به جعفرى، ج 1، ص 148، 234، 271، 439، 553).

از رودهاى مهم شهرستان خرّم‌آباد، بالارود، ريزابه رود دِزْ، خرّم‌آباد، ريزابه رود كَشْگان، هَررود، كَشْگان (ريزابه رود كَرْخِه)، سُرخاب و آبسرده است (همان، ج 2، ص 124، 207، 345، 394؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 58، ص220). از ديگر منابع مهم آبى آن بايد از چشمه‌هاى سراب / سراب‌كيو و گرداب دارائى نام برد (فرهنگ جغرافيائى آباديها، همانجا).

در شهرستان خرّم‌آباد معادن آهك، تالْك، فِلدِسپات، سيليس، گچ، نمك آبى و سنگ مرمريت وجود دارد (همانجا؛ رشيديان، ص 195).

شهرستان خرّم‌آباد در منطقه كوهستانى، داراى زمستانهاى سرد و تابستانهاى معتدل و در منطقه دره‌اى (ارتفاع بين 1200 تا 2000 متر)، داراى تابستانهاى بسيار گرم و خشك و زمستانهاى بسيار سرد و در منطقه گرمسير يا مراتع زمستانى (يا قشلاقى)، داراى تابستانهاى بسيار گرم و زمستانهاى معتدل است (رشيدين، ص 56ـ57).

اقتصاد شهرستان خرّم‌آباد بر پايه كشاورزى، باغدارى، دامدارى و صنايع كارخانه‌اى و دستى استوار است. از محصولات زراعى و باغى، گندم، جو، تره‌بار، آلبالو، گيلاس، سيب و انگور دارد (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 58، ص 221). از صنايع‌دستى، قالى‌بافى، گليم‌بافى، موج‌بافى (يا ماشته)، جاجيم‌بافى، بافت سياه‌چادر و طناب در اين شهرستان رواج دارد. اهالى آن شيعه دوازده امامى‌اند و به گويش لكى و لرى سخن مى‌گويند (رزم‌آرا، ج 6، ص 139؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، همانجا؛ نيز براى كليميان خرّم‌آباد رجوع کنید به واليزاده معجزى، 1382ش، ص 327ـ328).

اين شهرستان محل ييلاق و قشلاق ايلها و طوايف متعددى است از جمله، پاپى، دريكوند، ميوند/ مميوند، بيرانوند، سگوند، حسنوند، ترك‌چه، دِلفان چگنى، دلفان نورآباد، جودكى، يارم ديكوند و طوايف مستقل سادات، آهوقلندر، سادات فداله عمران، امير، باباعلى، بابايى، شاهيوند، طولابى، شيراوند، سادات كرالانى، كائدرحمت و مائدرحمت. جمعيت عشاير شهرستان در 1377ش، حدود 279،47 تن بوده است (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1378ش، ص 149ـ150؛ رشيديان، ص 188ـ 189). جمعيت شهرستان در 1385ش، 105 ،465تن بوده كه از اين تعداد 124،336 تن شهرنشين و بقيه روستانشين بوده‌اند (مركز آمار ايران، 1385ش، ذيل «استان لرستان»).

راه اصلى اَزْنا ـ درود ـ خرّم‌آباد ـ پل دختر ـ دزفول و دزفول ـ خرّم‌آباد ـ الشتر از اين شهرستان مى‌گذرد (رجوع کنید به اطلس راههاى ايران، ص 58ـ59). آزادراه خرّم‌آباد ـ پل زال نيز به عنوان محور اصلى اتصال خرّم‌آباد به خوزستان در 11 آبان 1389 افتتاح گرديد (پايگاه اطلاع‌رسانى دولت). فرودگاه در جنوب اين شهرستان قرار دارد (رشيديان، ص 211).

در 1310ش، مسعود كيهان (ج 2، ص 462) خرّم‌آباد را تنها شهر لرستان ذكر كرده است. شهرستان خرّم‌آباد در 1316ش، با دوازده بخش در استان ششم تشكيل شد (ايران. قانون تقسيمات كشورى آبان 1316، ص 2، 10ـ11). سپس در 1355ش، اين شهرستان با يازده بخش و پنج شهر، جزو استان لرستان معرفى شد (ايران. وزارت كشور، 1355ش، ذيل «استان لرستان»).

شهرستان خرّم‌آباد، با توجه به آثار كشف شده در آن، در منطقه‌اى با سابقه تاريخى واقع شده‌است (رجوع کنید به ادامه مقاله). مراكز ديدنى و آثار باستانى شهرستان خرّم‌آباد عبارت‌اند از : قلعه باستانى فلك‌الافلاك* يا دژ شاهپورخواست/ شاهپورخاست، بازسازى شده در دوره اتابكان لر در شهر خرّم‌آباد؛ پل شكسته، معروف به پل شاهپورى، در دو كيلومترى جنوب شهر از بناهاى شاهپور ذوالاكتاف؛ و چند پل ديگر، متعلق به دوره ساسانى؛ مناره متعلق به دوره سلاجقه، به ارتفاع فعلى 27 متر در يك كيلومترى جنوب‌شرقى شهر؛ نزديك اين منار، تخته‌سنگ يا سنگ چهارپهلو، با نوشته‌هايى به خط كوفى به‌نامِ سنگ‌نوشته، و خرابه‌هايى كه گفته مى‌شود شهر قديمى خرّم‌آباد در آنجا بنا شده بود؛ پل خرّم‌آباد يا پل محسنيه، متعلق به دوره صفويه؛ مسجدجامع خرّم‌آباد، مرمت شده در دوره صفويه؛ مقبره زاهد شير، متعلق به قرون هفتم و هشتم؛ مقبره شاهزاده عبداللّه، مقبره زيدبن على؛ مقبره دو برادران؛ مقبره خضر و مقبره شهنشاه متعلق به دوره اتابكان لر كوچك؛ مقبره فلك‌الدين؛ حوض موسى (حوض و سنگ‌نوشته)؛ همچنين غارهاى باستانى به نامهاى يافته، قمرى (اشكفت قمرى)، كنجى گرارجنه و پاسنگر (خودگو، ص 21ـ23؛ رزم‌آرا، ج 6، ص140؛ ساكى، ص 103ـ 104، 214؛ شاهرخى، ص 326؛ رشيديان، ص 82ـ 85، 131ـ138؛ نيز براى آثار ديگر رجوع کنید به ساكى، ص 214ـ234).

2) شهر خرّم‌آباد، مركز شهرستان و استان لرستان. در ارتفاع 1171 مترى از سطح دريا و در حدود 490 كيلومترى جنوب‌غربى شهر تهران، در دره تنگ عميقى بين كوههاى شهنشاه و طاف و مخمل‌كوه و يافته واقع شده است. به دليل عرض كم و عمق زياد دره، شهر به‌طور كامل از فراز تپه يا كوههاى اطراف ديده مى‌شود (ساكى، ص 94؛ رشيديان، ص 17؛ نيز رجوع کنید به حسنعلى‌افشار، ص 141؛ رزم‌آرا، همانجا).

رودهاى خرّم‌آباد يا كَشكان‌رود، رود كَرگانه و كاكاشرف، ريزابه رود خرّم‌آباد، در اين شهر جارى هستند. مهم‌ترين چشمه‌هاى شهر عبارت‌اند از: چشمه گلستان كه از تپه زيرِ بناى قلعه فلك‌الافلاك خارج مى‌گردد، چشمه گرداب سنگى، گرداب بزرگ شهر، كياب/ كيو و سراب شاه‌آباد يا چشمه مطهرى (ساكى، ص 103؛ جعفرى، ج 2، ص 394ـ397؛ رشيديان، ص 17ـ18).

بيشترين دماى آن در تابستان، حدود ْ43 و كمترين آن در زمستان، حدود ْ8-، مقدار بارش ساليانه آن حدود 500 ميليمتر است (سازمان هواشناسى كشور، ص 181).

خرّم‌آباد در 1310ش، شهر شد (ايران. وزارت كشور، معاونت سياسى، 1382ش، ذيل «استان لرستان»)، سپس با تشكيل استان لرستان در 1352ش، مركز استان لرستان شد (همو، 1385ش، جدول ] 1[). جمعيت خرّم‌آباد در 1385ش، 544 ،328تن بوده است (مركز آمار ايران، 1385ش، همانجا).

در اوايل قرن ششم، حاكم لرستان (از اتابكان لر) خرّم‌آباد را در حاشيه غربى قلعه فلك‌الافلاك بنا كرد. در اواخر قرن هفتم، شهر شاهپورخواست به كلى ويران شد و ساكنان آن به خرّم‌آباد كه آب فراوان و جاى مناسب‌ترى داشت، نقل مكان كردند و شهر جديد را توسعه دادند. در زمان صفويه، شهر خرّم‌آباد تا نزديك قلعه فلك‌الافلاك گسترش يافت. در همين زمان با احداث پل، بين مشرق و مغرب رودخانه خرّم‌آباد (يا شهر) ارتباط برقرار شد. خرّم‌آباد در زمان نادرشاه افشار و كريم‌خان زند نيز شهرى آباد و مورد توجه بود (رجوع کنید به ادامه مقاله). با احداث پل خرّم‌آبادى، شهر به سوى جنوب گسترش يافت و باغهاى اطراف به ساختمان تبديل شدند (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 58، ص 223ـ224؛ رشيديان، ص 95ـ97). خرّم‌آباد در 1264، بزرگ‌ترين شهر كوه‌نشينان لرستان و تنها مركز اقامت آنها در سردسير به شمار مى‌رفت. به دليل دامپرور بودن بيشتر اهالى و زندگى كوچ‌نشينى، خرّم‌آباد به صورت شهرى موسمى درآمده بود كه در آغاز بهار با آمدن ايل از گرمسير، رونق مى‌گرفت و در پايان شهريور با كوچ اهالى به سوى گرمسير، رونق خود را از دست مى‌داد (حسنعلى افشار، ص 36).

پيشينه. احتمالا نام خرّم‌آباد برگرفته از موقعيت شهر و واقع شدن آن در دره‌اى خرّم با آب و هواى مناسب است (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 58، ص 223؛ شاهرخى، ص 317؛ قس قاسمى، ص 34ـ38 كه نام آن را تغييريافته واژه كهن خرماوا/ خرموو مى‌داند). ظاهرآ خرّم‌آباد در جاى خايدالو، يكى از شهرهاى مهم عيلاميان، بنا شده است (پيرنيا، ج 1، ص 130؛ سايكس، ج 1، ص 44). وجود آثار باستانى در اين منطقه از آبادانى آن در گذشته‌هاى دور نشان دارد (رجوع کنید به شاهرخى، ص 318ـ 319). ويرانه‌هاى شاهپورخواست/ شاپورخاست*، در دو كيلومترى جنوب‌شرقى شهر خرّم‌آباد واقع است (رشيديان، ص80). در منابع جغرافيايى قبل از قرن هشتم نامى از خرّم‌آباد ذكر نشده است. در زمان اميرتيمور گوركانى، خرّم‌آباد مهم‌ترين منطقه لر كوچك بعد از بروجرد به شمار مى‌رفت. به عقيده بسيارى، خرّم‌آباد همان شاپورخاست است (لسترنج، ص201)، اما حمداللّه مستوفى (تاريخ‌گزيده، ص561) كه از سه شهر معمور آنجا نام برده، از آن دو به طور جداگانه ياد كرده است. وى (نزهة‌القلوب، ص70) در ذكر عراق عجم، از خرّم‌آباد ياد كرده است كه پيش‌از آن شهرى آباد، ولى در زمان او ويران بوده و ضمنآ خرماى بسيار داشته است. در همان زمان، خرّم‌آباد پايتخت لرستان فيلى بود (فسائى، ج1، ص316؛ لاكهارت، ص5).

اميرتيمور در 788 به خرّم‌آباد حمله برد و ويرانى بسيار برجاى گذاشت و حدود پانصد سوار و پياده را براى مدتى در قلعه خرّم‌آباد مستقر كرد (كتبى، ص 133؛ شرف‌الدين على يزدى، ج 1، ص 288؛ ميرخواند، ج 3، ص 33). در 914، شاه‌اسماعيل صفوى به خرّم‌آباد لشكر كشيد و پس از درگيرى و كشمكشهاى فراوان با ملك‌شاه‌رستم، اتابك لر كوچك، خرّم‌آباد تحت حكومت شاه‌اسماعيل اول قرار گرفت. در اين دوره خرّم‌آباد مركز ايالتى بود كه به طور موقت، نواحى بَدره و جسَان و مَندلى، از توابع بغداد، جزو مستملكات آن به شمار مى‌رفت (عالم‌آراى شاه‌اسماعيل، ص170ـ175، 178ـ181؛ عالم‌آراى صفوى، ص130ـ131؛ روربورن، ص80ـ81). در دوره صفوى، در قراردادى ميان اشرف افغان و دولت عثمانى در 15 صفر 1140، خرّم‌آباد به همراه چند شهر ديگر به دولت عثمانى واگذار شد (لاكهارت، ص 272، 292).

كريم‌خان زند نظرعلى‌خان فيلى را به ايالت لرستان و واليگرى فيلى، و سال بعد اسماعيل‌خان فيلى را به واليگرى فيلى (غفارى کاشانی، ص 251؛ پری، ص 230) منصوب کرد و مركز فرماندهى آنها را خرّم‌آباد (مركز ايالت لرستان فيلى) قرار داد و از مهمان‌نوازى و حمايت مردم آنجا برخوردار شد (پرى، ص 53).

در 1221، به دستور فتحعلى‌شاه قاجار، محمدعلى‌ميرزا حاكم خرّم‌آباد شد (اعتمادالسلطنه، 1363ـ1367ش، ج 3، ص 1482ـ1483). در همين دوره، شيروانى (ص 236) نيز خرّم‌آباد را پايتخت حاكمان قدرتمند و مهم ذكر كرده است. پيش از 1262، حاكم اصفهان نايب‌الحكومه لرستان را تعيين مى‌كرد (حسنعلى‌افشار، ص 37). در دوره ناصرالدين‌شاه، خرّم‌آباد رو به ويرانى نهاد و از ساكنان آن كاسته شد. در 1268، ناصرالدين‌شاه دستور ايجاد نهر آب، مرمت قلعه خرّم‌آباد و باغ سروستان را داد (اعتمادالسلطنه، 1363ش، ص 98؛ همو، 1363ـ1367ش، ج 3، ص 1733؛ روزنامه وقايع اتفاقيه، ش 44، ص 4، ش 64، ص 3). امنيت نسبى كه ناصرالدين‌شاه در منطقه و خرّم‌آباد ايجاد كرده بود، در اواخر عمر او از بين رفت و قدرت به دست حكام ايلها و خانها و زورمندان محلى افتاد (رجوع کنید به واليزاده معجزى، 1380ش، ص 308). در 1333، اردوى اعزامى ژاندارمرى، پس از پنج ماه جنگ با ياغيان موفق به شكست آنان و استقرار پست ژاندارمرى بين تهران ـ خرّم‌آباد گرديد (يكرنگيان، ص 152). اما پس از آن نيز درگيريهايى بين ژاندارمرى و ايلها رخ داد (رجوع کنید به همان، ص 346ـ351).

در 1308ش، به دستور رضاشاه طوايف و خوانين آنها به تهران كوچانيده و برخى از آنان زندانى و تبعيد شدند. در 1309ش، با وجود تيپ خرّم‌آباد هنوز شورشهايى در منطقه صورت مى‌گرفت و درگيريها تا 1312ش ادامه داشت (واليزاده معجزى، 1382ش، ص 253ـ254).