استانهاى خراسان. از زمان شكلگيرى مرزهاى سياسى جديد ميان كشورهاى ايران، افغانستان و تركمنستان و بهويژه پس از شكلگيرى تقسيمات نوين كشورى در ايران در 1316ش، خراسان استان نهم ايران شناخته شد و تا 1383ش، وسيعترين استان كشور بود. در 1383ش اين استان به سه استان خراسان رضوى، خراسان جنوبى و خراسان شمالى تقسيم شد.
خراسانرضوى. اين استان 854، 118 كيلومترمربع، وسعت دارد، مركز آن مشهد و پنجمين استان كشور از نظر وسعت است و به سبب وجود مزار امام رضا عليهالسلام در مركز آن اهميت دارد. نام آن نيز به آن حضرت منسوب است. از شمال با كشور تركمنستان و از مشرق با كشور افغانستان مرز مشترك دارد، از جنوب بهاستانهاى خراسانجنوبى و يزد، از مغرببه استان سمنان و از شمالغربى به استان خراسان شمالى محدود مىشود (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1386ش، ص 57ـ58؛ نقشه جمهورى اسلامى ايران). طبق تقسيمات كشورى سال 1385ش، اين استان شامل بيست شهرستان و 69 شهر است (براى نامهاى آنها رجوع کنید به ايران. وزارت كشور، ذيل «استان خراسان»).
سه رشتهكوه بزرگ شمالشرق كشور، ارتفاعات اصلى خراسانرضوى را تشكيل مىدهد :
1. رشتهكوههاى شمالى استان كه جهت عمومى شمالغربى ـ جنوبشرقى دارد و از سه ناهموارى عمده بههم پيوسته در شمال شهرستانهاى قوچان، چناران و مشهد با ارتفاعات مهمى چون كپهداغ (بلندترين قله ح 949 ،2متر)، اللّهاكبر (بلندترين قله ح 804 ،2 متر) و هزار مسجد (به طول 497 كيلومتر و بلندترين قله ح 040،3 متر)، رشتهكوههاى بههم پيوسته جنوب شهرستانهاى ذكر شده با ارتفاعاتى چون آلاداغ* و بينالود* و رشتهكوههاى جغتاى* در شمال شهرستان سبزوار تشكيل شده است. دره رود اترك در غرب و دره كشفرود در شرق كه دو رشتهكوه شمال استان را از هم جدا مىسازد، حوزه اصلى جمعيتى شمالشرق ايران و بستر مهمترين شهرهاى استان است. رشتهكوه جغتاى با دره رود جوين (يا كالشور) از ارتفاعات جنوبى جدا شده است.
2. رشتهكوههاى نه چندان مرتفع ميانى كه عمدتآ جهت غربى ـ شرقى دارد. ارتفاعات چهل تن، جام و سليمانى از كوههاى مهم اين قسمت است.
3. ارتفاعات جنوبى كه به صورت كوههاى منفرد در شهرستانهاى جنوبى استان مانند گناباد، واقع است (رجوع کنید به جعفرى، 1368ـ1379ش، ج 1، ص 76، 212ـ213، 424؛ اطلس جامع گيتاشناسى، ص 28ـ29؛ نقشه كامل ايران امروز). از اين ارتفاعات، رودهاى متعددى سرچشمه مىگيرند و براساس نقشههاى حوضههاى آبريز اصلى كشور، آبهاى سطحى و رودهاى خراسانرضوى در چهار حوضه آبريز متفاوت جريان دارند: رودهاى شمالغربى استان در زيرحوضه اترك از حوضه آبريز درياى خزر؛ رودهاى مركز و جنوب در زيرحوضههاى كالشور و كوير مركزى از حوضه آبريز ايران مركزى؛ رودهاى مركز، شمال و مشرق استان در حوضه آبريز قرهقوم و رودهاى مشرق و جنوبشرقى در زيرحوضه نمكزار خواف از حوضه آبريز شرق ايران (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيايى رودهاى كشور، ج 5 و 6، ص 73، نقشه 1). رودهاى دائمى تجن*، اترك* هريرود* كه 107 كيلومتر از طول آن، مرز خراسانرضوى با افغانستان را تشكيل مىدهد، كشفرود* ــمهمترين رود داخلى استان به طول حدود سيصد كيلومترــ و چند رود ديگر با نام كالشور رودهاى مهم خراسانرضوى هستند (رجوع کنید به جعفرى، 1368ـ 1379ش، ج 2، ص 102، 218ـ219، 254، 372ـ374، 394، 477ـ478؛ فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور: استان خراسان رضوى، شهرستان سرخس، ص20ـ21؛ همان، شهرستان تربتجام، ص10؛ همان، شهرستان قوچان، ص بيستوهفت).
دشتهاى ميانكوهى از عوارض طبيعى است كه تقريبآ در سراسر استان پراكنده است و نقش مؤثرى در توزيع و تراكم جمعيت استان دارد. دشتهاى صالحآباد و تربتجام (در شهرستان تربتجام)، دشتهاى گنبدلى و سرخس (در شهرستان سرخس) و دشتهاى قوچان و فاروج (در شمال استان) نمونههايى از دشتهاى استان است. اين دشتها همچنان كه در ذخيرهسازى منابع آبى زيرزمينى اثر مستقيم دارد، خراسانرضوى را به يكى از مراكز كشاورزى كشور تبديل نموده و پوشش گياهى مطلوبى را بهويژه در نيمه شمالى استان فراهم آورده است.
استان خراسانرضوى علاوه بر پانزده سد مخزنى بزرگ مانند سد دوستى، كه مهمترين سد استان است، 619 ، 6 قنات و بالغ بر چهارده هزار چاه عميق دارد كه از اين نظر به ترتيب در رتبه نخست و سوم در ميان استانهاى كشور قراردارد (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1386ش، ص 319، 321). اين استان بيش از 000 ،394 بهرهبردار زراعى دارد كه بالاترين رقم در ميان استانهاى كشور است. شيوه غالب كشت استان به صورت ديم است و حدود 56% زمينهاى زراعى استان به كشت گندم اختصاص دارد. اين استان با سطح كشت حدود 000 ،788 هكتار پس از خوزستان دومين سطح كشت را دارد و پس از استان فارس دومين توليدكننده گندم در كشور است (رجوع کنید به همان، 1386ش، ص 178، 444؛ همو، 1384ش، ص 63). همچنين اين استان بيشترين سطح كشت جو در كشور را داراست و مهمترين توليدكننده جو و انگور آبى در كشور محسوب مىشود (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1386ش، ص 179، 185). سبزوار، نيشابور و تربتحيدريه شهرستانهاى مهم استان در كاشت و توليد چغندرقند بهشمار مىروند و علاوه بر تربتحيدريه كه بالغ بر 40% توليد زعفران استان را داراست، كاشمر، گناباد و رشتخوار شهرستانهاى مهم استان در كاشت و توليد زعفراناند (بالغ بر 000 ،146 كيلوگرم در سال) كه تقريبآ به طور كامل به صورت آبى كشت مىشود (رجوع کنید به همو، 1384ش، ص 71، 73). خربزه، گرمك و دستنبو از محصولات مشهور استان است كه عمدتآ در شهرستانهاى تربتجام، تايباد، خواف و مشهد توليد مىشود (رجوع کنید به همان،ص80، 99، نيز رجوع کنید به ص 103ـ148). خراسانرضوى مهمترين استان از نظر بهرهبرداران گوسفند و بره و تعداد دام كشور، سومين استان داراى بهرهبردارى طيور سنّتى و دومين استان كشور در پرورش طيور صنعتى است (رجوع کنید به همو، 1386ش، ص200، 205، 207).
اين استان 286 معدن در حال بهرهبردارى دارد كه بالاترين رقم در ميان استانهاى كشور است (براى فهرست و ويژگيهاى برخى از معادن مهم استان رجوع کنید به كسيانى اول، ص 109ـ153). پالايشگاه گاز خانگيران (نام كنونى آن شهيد هاشمىنژاد)، از پالايشگاههاى معروف ايران، در شهرستان سرخس خراسان رضوى است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور: استان خراسان رضوى، شهرستان سرخس، ص 29). فعاليت 348 شركت تعاونى صنعتى و 52 شركت تعاونى فرش دستباف، رونق فعاليت تعاونى در استان را نشان مىدهد (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1386ش، ص 308، 310). قالى (بهويژه فرش مشهد)، قاليچه، گليم، پوستين و نمد مهمترين توليدات صنعتى استان است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيائى آباديها، همانجا؛ فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور: استان خراسان رضوى، شهرستان قوچان، ص 34).
استان خراسانرضوى با جمعيتى بالغ بر 5ر5 ميليون تن (9ر7% جمعيت كشور) دومين استان كشور از نظر جمعيت است. از اين تعداد، بالغ بر 6ر99% مسلماناند كه بيشترين آنان شيعه دوازده امامىاند و اهل تسنن در شهرستانهاى شمالى استان ساكناند (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1386ش، ص 113؛ فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور: استان خراسان رضوى، شهرستان درگز، ص 26؛ همان، شهرستان قوچان، ص سىوشش). در اين استان، علاوه بر گويشهاى مختلف فارسى، زبانهاى تركى و كردى و عربى نيز رايج است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور: استان خراسان رضوى، شهرستان قوچان، همانجا؛ همان، شهرستان درگز، ص 25ـ26؛ نيز رجوع کنید به بخش 3، ج )زبانهاى رايج در خراسان).
استان خراسانرضوى علاوه بر آنكه داراى شهرهاى تاريخى متعدد مانند مشهد، نيشابور، طوس، بيهق و زام است، مراكز ديدنى بسيارى نيز مانند طرقبه، شانديز، قدمگاه و گلمكان دارد. اين استان داراى بناها و آثار تاريخى فراوانى است كه برخى از اين آثار در فرهنگ اسلامى و ايرانى از برجستهترين آثار بهشمار مىآيد. تا شهريور 1384، تعداد 914 اثر استان در فهرست آثار ملى كشور به ثبت رسيد كه بيشتر آنها متعلق به دوره اسلامى و در شهرستان مشهد و سپس در شهرهاى طوس و سبزوار و سرخس و نيشابور و تربتحيدريه و تربتجام و تايباد و كلات متمركز است (رجوع کنید به پازوكى طرودى و شادمهر، ص 152ـ181؛ مشكوتى، ص 82 ـ112؛ مركز آمار ايران، 1385ش، ص 658ـ 662؛ فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور، استان خراسان رضوى، شهرستان كلات، ص23، 29؛ همان، شهرستان سرخس، ص32؛ اطلس گردشگرى و زيارتى مشهد مقدس، ص16ـ25)؛ مجموعهاى از آثار شامل ارگ و باروى شهرها، قلاع و استحكامات، فضاهاى جغرافيايى و محيطى (رجوع کنید به قلاع و استحكامات نظامى، ص 99ـ 110؛ مركز آمار ايران، 1386ش، ص 86؛ فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور: استان خراسان رضوى، شهرستان درگز، ص 6، 23ـ24) و نيز مراكز علمى و فرهنگى شهرهاى اين استان، جايگاه تاريخى ويژهاى به شهرهاى استان بخشيده است (رجوع کنید به مدارس و بناهاى مذهبى، ص 91ـ 113؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1382شالف، ص 5ـ56؛ همو، 1382شب، ص 189ـ231؛ مولوى، ج 1، ص 201، 124، 233، 488 و جاهاى ديگر) كه مورد توجه جهانگردان و سياحان قرار گرفته است (رجوع کنید به طاهرى، ص 24، 34، 37، 54، 62). علاوه بر آن، علما و بزرگانى كه به شهرهاى تاريخى استان منسوباند، نشاندهنده پويايى دينى و مذهبى اين شهرها در دورههاى مختلف تاريخى است (رجوع کنید به رنجبر، ص 152ـ153).
منابع : (1) اطلس جامع گيتاشناسى: 85ـ 84، تهران: گيتاشناسى، 1384ش؛ (2) اطلس گردشگرى و زيارتى مشهد مقدس، تهران: گيتاشناسى، 1382ش؛ (3) ايران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى. دفتر طرحهاى ملى، يافتههاى طرح آمارگيرى جامع فرهنگى كشور، فضاهاى فرهنگى ايران: فهرستگان آثار تاريخى (2)، تهران 1382ش الف؛ (4) همو، يافتههاى طرح آمارگيرى جامع فرهنگى كشور، فضاهاى فرهنگى ايران: فهرستگان زيارتگاهها (1)، تهران 1382ش ب؛ (5) ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى. دفتر تقسيمات كشورى، عناصر و واحدهاى تقسيماتى كشورى: آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ (6) ناصر پازوكى طرودى و عبدالكريم شادمهر، آثار ثبتشده ايران در فهرست آثار ملى: از 24/6/1310 تا 24/6/ 1384، تهران 1384ش؛ (7) عباس جعفرى، شناسنامه جغرافياى طبيعى ايران، تهران: گيتاشناسى، 1363ش؛ (8) همو، گيتاشناسى ايران، تهران 1368ـ1379ش؛ (9) احمد رنجبر، خراسان بزرگ: بحثى پيرامون چند شهر از خراسان بزرگ، تهران 1363ش؛ (10) ابوالقاسم طاهرى، جغرافياى تاريخى خراسان از نظر جهانگردان، ]تهران[ 1348ش؛ (11) فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور: استان خراسان رضوى، شهرستان تربتجام، همان، شهرستان درگز، همان، شهرستان سرخس، همان، شهرستان قوچان، همان، شهرستان كلات، تهران: سازمان جغرافيايى نيروهاى مسلح، 1384ش؛ (12) فرهنگ جغرافيايى رودهاى كشور، تهران: سازمان جغرافيائى نيروهاى مسلح، 1381ش ـ؛ (13) قلاع و استحكامات نظامى، تأليف و تدوين كاظم ملازاده و مريم محمودى، تهران: سوره مهر، 1385ش؛ (14) جمال كسيانى اول، اطلس معادن سنگهاى تزئينى و نماى ايران، تهران 1383ش؛ (15) مركز آمار ايران، سالنامه آمارى كشور 1385، تهران 1386ش؛ (16) همو، نتايج تفصيلى سرشمارى عمومى كشاورزى :1382 استان خراسان رضوى، تهران 1384ش؛ (17) نصرتاللّه مشكوتى، فهرست بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران، تهران 1349ش؛ (18) عبدالحميد مولوى، آثار باستانى خراسان، ج 1، مشهد 1354ش؛ (19) نقشه جمهورى اسلامى ايران: براساس تقسيمات كشورى، مقياس 000،600،1:1، تهران: گيتاشناسى، 1383ش؛ (20) نقشه راهنماى استان خراسان رضوى، مقياس تقريبى 000، 300،1:1، تهران: سازمانجغرافيايى نيروهاى مسلح، 1386ش؛ (21) نقشه كامل ايران امروز، مقياس 000، 600،1:1، تهران: گيتاشناسى، 1386ش؛
/ وحيد رياحى /
خراسان جنوبى، اين استان از نظر وسعت هشتمين استان كشور است (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1386ش، ص 57) كه به سبب قرار داشتن در قسمت جنوبى منطقه خراسان، خراسان جنوبى ناميده شده و مركز آن بيرجند* است. اين استان از شمال به استان خراسان رضوى، از جنوب به استانهاى سيستان و بلوچستان و كرمان، و از مغرب به استان يزد محدود مىشود و از مشرق با كشور افغانستان حدود 330 كيلومتر مرز مشترك دارد (رجوع کنید به بهنيا، ص 149؛ نيز رجوع کنید به نقشه جمهورى اسلامى ايران).
اين استان هفت شهرستان و بيست شهر دارد كه شهرهاى بيرجند (مركز استان)، قائن، نهبندان، سربيشه و خوسْف از بقيه بزرگتر و پرجمعيتترند (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، ذيل «استان خراسان جنوبى»؛ نقشه تقسيمات سياسى استانهاى جمهورى اسلامى ايران).
ارتفاعات اين استان بخشى از ناهمواريهاى شرقى كشور، معروف به كوهستانهاى شرق ايران، را تشكيل مىدهند كه جهت شمالى ـ جنوبى دارند. اين ارتفاعات مشتملاند بر چند رشتهكوه كوچك (مانند باقران، مؤمنآباد، شاهكوه، شيشه، آهنگران و سفيدكوه) و از نظر زمينشناسى، در محدوده نهبندان ـ خاش قرار دارند. اين محدوده از دو مجموعه تشكيل شده است كه با يك حوضه رسوبى از هم جدا شدهاند (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيايى كوههاى كشور، ج 4، ص نوزده، بيستوپنج؛ ايران. وزارت كشور، اداره كل آمار و ثبتاحوال، ج 3، ص 94؛ درويشزاده، ص 218ـ219). در اين استان قلههايى با بيش از 500 ،2 متر ارتفاع (مانند سبزكوه و سفيدكوه) فراوان است (رجوع کنید به كيهان، ج 1، ص 54؛ اطلس راههاى ايران، ص 49ـ50؛ براى اطلاع بيشتر رجوع کنید به فرهنگ جغرافيايى كوههاى كشور، ج 4، ص 2ـ3). قسمت شرقى استان به دشتهاى كمتر از 1300 متر در مرز افغانستان، قسمت جنوبى به كوير لوت و دشتهاى شمالى سيستان در ارتفاع 1300 تا 1400 مترى، و مغرب استان به دشتهاى كمتر از هزار متر در مركز ايران منتهى مىشود. در اين دشتها شورهزارها و كويرهاى متعددى، مانند دَق (نمكزار) پترگان در مشرق قائنات و نزديك مرز افغانستان و دق محمدآباد در هفتاد كيلومترى شمالغربى بيرجند مشاهده مىشود (رجوع کنید به افشين، ج2، ص277؛ نيز رجوع کنید به اطلس راههاى ايران، همانجا؛ نقشه كامل ايران امروز).
اين استان رود دائمى ندارد و رودهاى فصلى آن از حوضههاى آبريز مشرق ايران و زيرحوضههاى نمكزار خواف، هامون ماشكيل، هامون هيرمند و حوضه آبريز دشت لوت (كوير لوت) است (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 3، ص 95؛ افشين، ج 2، ص 276ـ277؛ فرهنگ جغرافيايى رودهاى كشور، ج 5 و 6، ص 8).
خراسان جنوبى از نواحى خشك ايران است و به جز مناطق معدودى كه آب و هواى معتدلى دارند، در بقيه مناطق تابستانها بسيار گرم و زمستانها سرد است (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، همانجا؛ رزمآرا، ج 9، ص 69). اين استان از نظر منابع آبى، در گذشته وضع مناسبى داشته، اما در دهههاى اخير، به دليل استفاده گسترده از چاههاى عميق و نيمهعميق، چشمهها و بالغ بر 900 ،3 قنات، با كم آبى مواجه شده است. در سالهاى 1383 تا 1385ش، بارش مركز اين استان از 212 ميليمتر بيشتر نبوده است (رجوع کنید به كيهان، ج 2، ص 205ـ206؛ مركز آمار ايران، 1386ش، ص 78ـ79، 319). قبل از شبكه لولهكشى آب، آب حوضها و آبانبارها نيز از قناتها تأمين مىشد و هماكنون قناتها تأمينكننده آب باغها و زمينهاى زراعى است. عميقترين قناتها در استان خراسان جنوبى وجود دارد (رجوع کنید به يزدانى، ص 155ـ164، 170).
وضع آب و هوا و منابع آبى در نوع سكونت گزينى و اقتصاد (بهويژه نوع كشت محصولات كشاورزى) استان خراسان جنوبى مؤثر بوده است. در مجموع، براساس سرشمارى عمومى كشاورزى 1382ش، اراضى كشاورزى منطقه استان خراسان جنوبى 000، 150 هكتار است كه 000 ،38بهرهبردار زراعى و باغى در اين اراضى كشت مىكنند. از اين اراضى، بالغ بر 52% به صورت آبى، 44% به صورت ديم و بقيه به صورت باغ و قلمستان كشت مىشود (مركز آمار ايران، 1384ش، ص21). زعفران و زرشك از مهمترين محصولات اين استان است. براساس همين سرشمارى، 890،9 بهرهبردار در 457،2 هكتار از اراضى اين استان، بالغ بر 900 ،8كيلو زعفران كشت كردهاند كه ظاهرآ بيش از 95% زعفران ايران و حدود 60% زعفران جهان است (رجوع کنید به همان، ص 55؛ خراسان جنوبى، ص 15؛ براى اطلاع بيشتر از وضع توليد زعفران در گذشته و سطح زيركشت آن در خراسان جنوبى رجوع کنید به ابريشمى، ص 89ـ97؛ كافى، ص 23ـ29). اين استان همچنين مهمترين توليدكننده زرشك كشور است كه براساس سرشمارى مذكور، 565،12 بهرهبردار بالغ بر چهارهزار تُن زرشك توليد كردهاند (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1384ش، ص75).
اين استان از نواحى معدنى ايران است و براساس آمارِ 1385ش، 95 معدن فعال اين استان در حال بهرهبردارى است (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1386ش، ص 246؛ نيز رجوع کنید به رزمآرا، ج 9، ص 70ـ71).
خراسان جنوبى داراى اهميت ارتباطى در سطح بينالمللى است (رجوع کنید به بهنيا، ص 145). در دوره قاجار، طبق معاهده 1325/ 1907 بين روسيه و انگليس، بيرجند و نواحى آن، به عنوان دروازه هند در اختيار انگليسيها قرار گرفت (وفايىفرد، ص 23ـ24). راه ارتباطى مشهد ـ زاهدان كه از شمال تا جنوب استان عبور مىكند، مهمترين راه ارتباطى خراسان جنوبى است كه پس از جنگ جهانى اول احداث شده و در ارتباطات و رشد شهرهاى واقع در مسير و تبادل كالا نقش مؤثرى داشته است. اين راه كه چابهار (در ساحل درياى عمان) را به سرخس (در شمالشرقى ايران) متصل مىكند، نزديكترين مسير زمينى از آسياى ميانه به راههاى دريايى و اقيانوسهاست (رجوع کنید به بهينا، ص 136؛ وفايىفرد، ص 22ـ23).
براساس سرشمارى عمومى آبان 1385، جمعيت استان حدود 000 ،142خانوار و بالغ بر000،636 تن بوده است كه حدود 51% آن شهرنشين و بقيه روستانشين يا غيرساكن بودهاند. در همين سرشمارى، بيرجند با جمعيتى حدود 000 ،196تن پرجمعيتترين شهر استان ذكر شده است (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1386ش، ص 103، 107).
مردم استان مسلمان و بيشتر آنان شيعهاند (رزمآرا، ج 9، ص 70؛ مركز آمار ايران، 1386ش، ص 113). اهالى آن به فارسى با گويش بيرجندى سخن مىگويند (رجوع کنید به بيرجند*، گويش بيرجندى). ناحيه خراسان جنوبى از آغاز دوره اسلامى تا دوره معاصر (حتى در دوره پهلوى) همواره با نام قهستان شناسانده شده است (رجوع کنید به قهستان*).
در اين استان، آثار فرهنگى و تاريخى متعددى از دورههاى مختلف بر جاى مانده است. بنابر آمارگيرى جامع فضاهاى فرهنگى كه در 1379ش انجام شد، بالغ بر دويست اثر فرهنگى متعلق به قبل از اسلام (مانند سنگنگاره كال جنگال در بيرجند، سنگنگاره لاخ مزار در روستاى كوچِ بيرجند، قلعه دختر در روستاى گاويچ) و آثار دوره اسلامى كه بيشتر از دوره قاجار است (مانند مسجد قائن متعلق به قرن هشتم و حسينيه شوكتيه در بيرجند) و 170 اثر تاريخى شامل آرامگاه، قلعه، برج، باغ، آبانبار، حمام و كاروانسرا در شهرستانهاى استان گزارش شده است (رجوع کنید به لباف خانيكى، ص 130، 135؛ سيماى ميراث فرهنگى شهرستان بيرجند، ص20، 163ـ165؛ نيز رجوع کنید به ايران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1382ش ب، ص 189ـ194، 217ـ223؛ همو، 1382ش الف، ص 7ـ12، 24، 29؛ براى اطلاع بيشتر از مزارات رجوع کنید به آيتى، ص 128ـ132). آثار قلعههاى اسماعيلى نيز در استان خراسان جنوبى (قائن، مؤمنآباد و زيركوه) موجود است (رجوع کنید به فرقانى، ص 15، 349ـ363). چارلز ادوارد ييت در اواخر سلطنت ناصرالدينشاه (1298) به آسياى بادى در حوالى نِه (در مسير سفرش، از قائن تا بيرجند) اشاره كرده است (رجوع کنید به ص70). اين استان از قديم مهد بزرگان و علماى متعددى بوده كه به قهستانى، قائنى، بيرجندى و بعضآ خراسانى معروف بودهاند (رجوع کنید به آيتى، ص 127 به بعد).
نيز رجوع کنید به قهستان*؛ قائنات*
منابع : (1) محمدحسين آيتى، بهارستان: در تاريخ و تراجم رجال قاينات و قهستان، مشهد 1371ش؛ (2) محمدحسن ابريشمى، زعفران ايران: شناخت تاريخى و فرهنگى و كشاورزى، مشهد 1376ش؛ (3) اطلس راههاى ايران، تهران: گيتاشناسى، 1385ش؛ (4) يداللّه افشين، رودخانههاى ايران، تهران 1373ش؛ (5) ايران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى. دفتر طرحهاى ملى، يافتههاى طرح آمارگيرى جامع فرهنگى كشور، فضاهاى فرهنگى ايران: فهرستگان آثار تاريخى (2)، تهران 1382شالف؛ (6) همو، يافتههاى طرح آمارگيرى جامع فرهنگى كشور، فضاهاى فرهنگى ايران: فهرستگان زيارتگاهها (1)، تهران 1382شب؛ (7) ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، كتاب جغرافيا و اسامى دهات كشور، ج 3، تهران 1331ش؛ (8) ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى. دفتر تقسيمات كشورى، عناصر و واحدهاى تقسيمات كشورى، آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ (9) محمدرضا بهنيا، بيرجند نگين كوير، تهران 1380ش؛ (10) خراسان جنوبى: سرزمين طلاى سرخ، تهران: سازمان ميراث فرهنگى و گردشگرى، 1384ش؛ (11) على درويشزاده، زمينشناسى ايران، تهران 1380ش؛ (12) رزمآرا؛ (13) سيماى ميراث فرهنگى شهرستان بيرجند، گردآورى رقيه زعفرانلو و حمزه حمزه، تهران: سازمان ميراث فرهنگى كشور، 1382ش؛ (14) محمد فاروق فرقانى، تاريخاسماعيليان قهستان، تهران1381ش؛ (15) فرهنگ جغرافيايى رودهاى كشور، تهران: سازمان جغرافيائى نيروهاى مسلح، 1381ش -؛ (16) فرهنگ جغرافيايى كوههاى كشور، تهران: سازمان جغرافيائى نيروهاى مسلح، 1379ش؛ (17) محمد كافى، زعفران: فنآورى توليد و فرآورى، مشهد 1381ش؛ (18) مسعود كيهان، جغرافياى مفصل ايران، تهران 1310ـ 1311ش؛ (19) رجبعلى لباف خانيكى، سيماى ميراث فرهنگى خراسان، تهران 1378ش؛ (20) مركز آمار ايران، سالنامه آمارى كشور 1385، تهران 1386ش؛ (21) همو، نتايج تفصيلى سرشمارى عمومى كشاورزى :1382 استان خراسان جنوبى، تهران 1384ش؛ (22) نقشه تقسيمات سياسى استانهاى جمهورى اسلامى ايران (در سطح شهرستان)، مقياس 000،250، 1:2، تهران: وزارت كشور، معاونت سياسى، دفتر تقسيمات كشورى، 1386ش؛ (23) نقشه جمهورىاسلامىايران : براساس تقسيمات كشورى، مقياس000،600،1:1، تهران: گيتاشناسى، 1383ش؛ (24) نقشه كامل ايران امروز، مقياس 000،600 ،1:1، تهران: گيتاشناسى، 1386ش؛ (25) مهدى وفايى فرد، در جستجوى هويت شهرى بيرجند، تهران 1384ش؛ (26) لطفاللّه يزدانى، «ويژگيهاى قنوات خراسان جنوبى و مسائل مربوط به تقسيم آب آن»، در مجموعه مقالات سمينار جغرافى، ش 1، بهكوشش محمد حسين پاپلىيزدى، مشهد: بنياد پژوهشهاى اسلامى، 1365ش؛ (27) چارلز ادوارد ييت، سفرنامه خراسان و سيستان،ترجمه قدرتاللّه روشنىزعفرانلو و مهرداد رهبرى، تهران 1365ش.
/ وحيد رياحى /
خراسان شمالى. از مشرق و جنوب به دو استان خراسان رضوى و سمنان و از مغرب به استان گلستان محدود مىشود و از شمال با كشور تركمنستان حدود 534 كيلومتر مرز مشترك دارد. مركز آن شهر بجنورد است و شش شهرستان و پانزده شهر دارد (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور، ذيل «استان خراسان شمالى»؛ ثاقب حسينپور، ص 142؛ نقشه جمهورى اسلامى ايران).
چهره طبيعى غالب استان كوهستانى است و كوهستانهاى استان، كه ارتفاعات خراسان ناميده مىشود، ادامه رشتهكوههاى البرز بهشمار مىآيد (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيايى آباديهاىكشور: استان خراسان شمالى، شهرستان شيروان، ص نوزده؛ نقشه راهنماى استان خراسان شمالى). محيط طبيعى استان، به ترتيب از شمال به جنوب، شامل اين قسمتهاست: مجموعه ناهمواريها و ارتفاعات شمالى استان كه شيب غالب آن در اين استان به سمت جنوب است. كپهداغ (بلندترين قله 949 ،2متر) معروفترين رشتهكوه اين قسمت است (رجوع کنید به صادقى، ص 27؛ اطلس راههاى ايران، ص10ـ11)؛ دره رود اترك* كه بستر و پادگانههاى آن مقرّ تشكيل شهرهاى مهم استان مانند بجنورد، شيروان، حصارگرمخان و آشخانه شده است؛ ناهمواريهاى مركزى در جنوب اترك كه مرتفعترين نقاط استان را دربرمىگيرد. رشتهكوه شاهجهان (بلندترين قله 032 ،3متر) در مشرق اسفراين و آلاداغ با جهت جنوبشرقى ـ شمالغربى (بلندترين قله به نام سالوك با 2670 متر) در جنوب بجنورد، مهمترين ناهمواريهاى اين قسمت است (رجوع کنید به صادقى، ص 24ـ 25؛ اطلس راههاى ايران، همانجا)؛ و قسمت شمالى دره كالشور يا كالشور جاجرم كه بستر تشكيل شهرهايى چون سنخواست و گرمهجاجرم است (رجوع کنید به نقشه جمهورى اسلامى ايران؛ براى اطلاع بيشتر از وضع طبيعى استان رجوع کنید به پاپلىيزدى، ص30ـ39).
در اين چهار قسمت، عوارض متنوع طبيعى چون دشتهاى ميانكوهى، غارها، درههاى ييلاقى و خوش آب و هوا، گردنههاو تنگهايى وجود دارد كه در معيشت و حتى تحولات تاريخى سرنوشتساز بوده است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور: استان خراسان شمالى، شهرستان بجنورد، ص 7، همان، شهرستان مانه و سملقان، ص 6ـ7، همان، شهرستان اسفراين، ص 6؛ صادقى، ص 27ـ31). از ميان اين عوارض، دشتهاى ميانكوهى كه از قديم به آنها جلگه گفته مىشده (رجوع کنید به ناصرالدين قاجار، ص 79، 81، 91؛ فريزر، ج 2، ص 318) و درههاى حاصلخيز كه براى فعاليت عشايرى مناسب بوده (رجوع کنید به پاپلى يزدى، ص 29) اهميت بيشترى براى ساكنان داشته است. رود اترك و ريزابههاى آن مانند گرگانلى، قوروچاى، شيرينچاى و آب خرتوت، گرماب، سملقان و رود دائم كالشور و ريزابههاى آن مهمترين جريانهاى سطحى استان هستند (رجوع کنید به اطلس راههاى ايران، همانجا؛ فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور: استان خراسان شمالى، شهرستان بجنورد، ص 23، همان، شهرستان اسفراين، ص20، همان، شهرستان مانه و سملقان، ص 21).
چند ناحيه جنگلى (مانند پارك ملى گلستان، به مساحت 134 ،87هكتار، كه ميان استانهاى خراسانشمالى و گلستان مشترك است) و نواحى جنگلى كورخورد و سالوك، دو منطقه به صورت پارك ملى و پنج منطقه حفاظت شده طبيعى در استان وجود دارد (مركز آمار ايران، 1386ش، ص 86، پانويس 1؛ صادقى، ص 58ـ59؛ فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور: استان خراسان شمالى، شهرستان مانه و سملقان، ص 23). جنگل دشت در دامنه آلاداغ* كه از چمن معروف كالپوس/ كالپوش (رجوع کنید به ادامه مقاله) به سمت شمال حدود هفتاد كيلومتر طول دارد و ادامه جنگلهاى استرآباد است نيز در دهههاى گذشته اهميت داشت (رجوع کنید به رزمآرا، ج 9، ص 49).
اقتصاد استان در گذشته به دامپرورى متكى بود، اما امروزه بيشتر به فعاليتهاى كشاورزى وابسته است، بهويژه در شهرستانهاى بجنورد و اسفراين كه بيشترين زمينهاى كشاورزى استان را دارند (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1384ش، ص 37). براساس سرشمارى كشاورزى سال 1382ش، گندم مهمترين محصول اين منطقه بوده است كه غالبآ به صورت ديم و در 57% از زمينهاى آن كشت مىشود (رجوع کنید به همان، ص 55).
راه اصلى استانهاى شمالى ايران به مشهد از اين استان مىگذرد. اين راه، مهمترين راه ارتباطى استان است و شهرهاى آشخانه، بجنورد، شيروان و فاروج در مسير آن قرار دارد. جمعيت استان خراسانشمالى در سرشمارى 1385ش، بالغ بر 000 ،811 تن بود كه حدود 51% از آن روستانشين، حدود 48% شهرنشين و كمتر از يك درصد غيرساكن بودند. بجنورد با جمعيت بيش از 000 ،176تن (حدود 22% از جمعيت استان)، پرجمعيتترين شهر خراسانشمالى است (رجوع کنید به همو، 1386ش، ص 103، 107). براساس آمار همين سال، 6ر99% از مردم استان مسلمان (رجوع کنید به همان، ص 113)، و بيشتر شيعهاند. ساكنان استان به فارسى، تركى، كردى، كردى كرمانجى، تركمنى، تاتى و بلوچى سخن مىگويند (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور: استان خراسان شمالى، شهرستان بجنورد، ص 27).
طوايف زيادى در اين استان زندگى مىكنند، از جمله پهلوانلو، توپكانلو، سيفكانلو، ميلانلو، ديرانلو، كيكانلو، هشت مرخى، كاوانلو، نامانلو، و روطانلو (مركز آمار ايران، 1378ش، ص 54ـ56، 63ـ64).
در استان خراسان شمالى، فضاهاى فرهنگى متعددى وجود دارد كه مهمترين آنها متعلق به دوره قاجاريه و پس از آن است. در آمارگيرى از فضاهاى فرهنگى كشور در 1379ش، بيش از يكصد زيارتگاه و هشتاد اثر باستانى و تاريخى در اين منطقه گزارش شده است (رجوع کنید به ايران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1382ش الف، ص 3ـ5، 17ـ18، 36ـ37؛ همو، 1382ش ب، ص 187ـ189، 198ـ199، 228ـ229؛ نيز رجوع کنید به بجنورد*).
پس از تبديل خراسان شمالى به استان در 1383ش، منابعى درباره وضع جغرافيايى و تاريخى استان منتشر شده است؛ از جمله خراسان شمالى: پژوهشى پيرامون تاريخ تحولات سياسى شهرهاى خراسان شمالى از آغاز تا انقلاب اسلامى تأليف يوسف متولى حقيقى (مشهد 1387ش).
منابع : (1) اطلس راههاى ايران، تهران: گيتاشناسى، 1385ش؛ (2) ايران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى. دفتر طرحهاى ملى، يافتههاى طرح آمارگيرى جامع فرهنگى كشور، فضاهاى فرهنگى ايران : فهرستگان آثار تاريخى (2)، تهران 1382ش الف؛ (3) همو، يافتههاى طرح آمارگيرى جامع فرهنگى كشور، فضاهاى فرهنگى ايران: فهرستگان زيارتگاهها (1)، تهران 1382ش ب؛ (4) ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى. دفتر تقسيمات كشورى، نشريه عناصر و واحدهاى تقسيمات كشورى ]تا پايان آبان 1384[، تهران 1384ش؛ (5) محمدحسين پاپلىيزدى، كوچنشينى در شمال خراسان، ترجمه اصغر كريمى، مشهد 1371ش؛ (6) غلامرضا ثاقب حسينپور، «مرزهاى خراسان با كشورهاى همسايه»، تحقيقات جغرافيائى، سال 5، ش 3 (پاييز 1369)؛ (7) رزمآرا؛ (8) سليمان صادقى، جغرافياى شهرستان بجنورد، مشهد 1373ش؛ (9) فرهنگ جغرافيايى آباديهاى كشور: استان خراسان شمالى، شهرستان اسفراين، همان، شهرستان بجنورد، همان، شهرستان شيروان، همان، شهرستان مانه و سملقان، تهران :سازمان جغرافيايى نيروهاى مسلح، 1384ش؛ (10) مركز آمار ايران،سالنامه آمارى كشور 1385، تهران 1386ش؛ (11) همو، سرشمارى اجتماعى ـ اقتصادى عشاير كوچنده :1377 جمعيت عشايرى دهستانها، كل كشور، تهران 1378ش؛ (12) همو، نتايج تفصيلى سرشمارى عمومى كشاورزى :1382 استان خراسان شمالى، تهران 1384ش؛ (13) ناصرالدين قاجار، شاه ايران، سفرنامه دوم خراسان، تهران 1363ش؛ (14) نقشه جمهورى اسلامى ايران: براساس تقسيمات كشورى، مقياس 000، 600، ،1:1تهران: گيتاشناسى، 1383ش؛ (15) نقشه راهنماى استان خراسان شمالى، مقياس 000، 637: 1، تهران: سازمان جغرافيايى نيروهاى مسلح، 1386ش؛ (16) James Baillie Fraser, A winter's journey (Tatar): from Constantinople to Tehran, London 1838, repr. New York 1973.
/ وحيد رياحى /