خديوجم ، خديوجم، حسين، محقق و مترجم معاصر. وى در 1306ش در مشهد به دنيا آمد. خانواده اش اهل اَشْكِذَر يزد بودند، كه به مشهد مهاجرت كرده بودند. در پنج سالگى براى فراگرفتن قرآن به مكتب خانه رفت. پس از دو سال در مكتب خانه اى ديگر خواندن و نوشتن را آموخت، سپس كليات سعدى، كليله و دمنه و غزليات حافظ را نزد مكتب دار از بر كرد. پس از آن به مدرسه «بَدِر» رفت كه بيشتر دانشآموزانش از طبقه مرفه بودند. رفتار تبعيض آميز اولياى مدرسه و اختلاف طبقاتى همشاگردي ها سبب تنفر وى از مدرسه و اولياى آن شد. در اين ميان، اوضاع مالى خانواده اش نيز نابسامان شد و او به ناچار مدرسه را رها كرد و در كارگاه نجارى مشغول به كار شد. با درگذشتِ پدرش مجبور بود بيشتر كار كند و تا بيست سالگى به مشاغلى نظير مبل سازى، بنّايى و بزازى پرداخت. وى همزمان نزد برخى روحانيان مشهد تحصيل مىكرد (حسين خديوجم، «زندگى نامه خودنوشت»، دست نويس مورخ 1364ش).

در 1325ش، به مدت هفت ماه به زيارت عتبات عاليات رفت. در اين سفر بر مكالمه زبان عربى تسلط پيدا كرد و پس از بازگشت به مشهد با شوق آموختن آن را دنبال كرد. او به مدت دو سال در جلسات درس تفسير مجمع البيان سيدهاشم ميردامادى در شبستان مسجد گوهرشاد شركت كرد (همانجا).

در 1327ش، در شمار آموزگاران مدرسه مهديه حاجى عابدزاده درآمد تا به دانش آموزان دبيرستانى زبان عربى بياموزد. چون مدرك رسمى نداشت، پس از پايان كلاس نزد يكى از دانش آموزان حساب و هندسه و تاريخ مىخواند تا اينكه در 1329ش گواهينامه دوره ابتدايى را كسب كرد. در 1330ش به تدريس در دبيرستانهاى مشهد پرداخت و در 1331ش، با داشتن همسر و دو فرزند موفق به اخذ ديپلم متوسطه شد (خديوجم، همان زندگى نامه؛ مسرّت، ص 6ـ7).

در 1334ش، وارد اولين دوره كارشناسى زبان و ادبيات فارسى در دانشگاه مشهد شد. در دانشگاه از محضر استادانى چون على اكبر فياض* و غلامحسين يوسفى* و در خارج از دانشگاه از محمود فرخ* خراسانى بهره برد (خديوجم، همان زندگى نامه؛ مسرّت، ص 7). در 1338ش فارغ التحصيل شد و دوره كتابدارى دانش سراى عالى مشهد را نيز با موفقيت گذراند. در 1340ش هم به علت درمان بيمارى آسم و هم اينكه خواستار محيط فرهنگى گسترده ترى بود راهى تهران شد و يك سال بعد به استخدام كتابخانه ملى درآمد. در آنجا با ايرج افشار آشنا شد و مورد تشويق وى قرار گرفت (افشار، ص 819؛ مسرّت، ص 8). خديوجم در تهران، در محافل ادبى و فرهنگى و دفتر مجله هاى ادبى حضور داشت و به سبب خلق و خوى نيكش با طيف گسترده اى از شاعران جوان و استادان بزرگ دوستى برقرار كرد. على دشتى* و پرويز ناتل خانلرى* بيش از ديگران باعث پيشرفت وى در تهران شدند، چنانكه بخشى از پيشرفت علمى خديوجم مرهون بنياد فرهنگ ايران* و حمايتهاى خانلرى از وى بود. او به مرور با مشاهير ادب و سياست همنشين شد و از حمايت اولياى وزارت فرهنگ و هنر برخوردار گرديد. وى با انتشار مقالات بسيار در مجلات معتبرى مانند يغما، سخن، راهنماى كتاب و نگين و شركت در همايشهاى متعدد در جامعه ادبى آن دوره به شهرت رسيد (افشار، ص 819ـ820؛ مسرّت، همانجا).

او به كشورهاى اروپايى، افريقايى و آسيايى نيز سفر كرد. در اواسط دهه چهل در سفرى كه به لبنان رفته بود در دانشگاه سَنژوزف بيروت در مقطع دكترى رشته زبان و ادبيات عرب نامنويسى كرد. نخست بخشى از متن عربى كتاب الخراج قدامةبن جعفر* را براى دريافت كارشناسى ارشد به راهنمايى ميشل آدرين آلار تصحيح كرد و سپس در 1349ش، تصحيح جوامع العلوم اثر شَعيابن فَريغون را به راهنمايى ميشل آدرين آلار براى رساله دكترى خود برگزيد، اما در ميانه كار فرزند ارشدش در جوانى درگذشت و وى رسالهاش را رها كرد (خديوجم، همان زندگىنامه؛ افشار، همانجا؛ مسرّت، ص 8، 10).

در سفر به كشورهاى اسلامى شمال افريقا از سوى وزارت فرهنگ و هنر، مأمور تحقيق درباره ميراث مشترك فرهنگى شده بود. در مصر به ديدار طه حسين*، اديب نابيناى مصرى، رفت. خديوجم كه پيش از اين جلد اول و دوم الأيّام را به فارسى ترجمه كرده بود (رجوع کنید به ادامه مقاله) درباره ترجمه جلد سوم اين كتاب با طه حسين گفتگو كرد و طه حسين نكاتى را براى ترجمه جلد سوم الأيّام به وى گوشزد كرد. دستاورد اين سفر انتشارِ كتابِ ميراث مشترك فرهنگى در ايران و مصر (كابل 1354ش) و جمع آورى نسخه هاى خطى براى چاپ ترجمه احياء علوم الدين و كيمياى سعادت بود (طه حسين، ديباچه خديوجم، ص 8؛ آشتيانى، ص 124؛ مسرّت، ص10). از 1353 تا 1355ش، به سمتِ رايزنى فرهنگى در كشور افغانستان منصوب و پس از بازگشت بازنشسته شد. پس از آن وقت خود را صرف تحقيق و ترجمه كرد تا اينكه در مهر 1365 براثر شدت يافتن بيمارى آسم و قند در مشهد درگذشت و بنابر وصيت خودش در كنار بقعهاى كه معروف به آرامگاه غزالى است، به خاك سپرده شد (رجوع کنید به افشار، ص820ـ821؛ يوسفى، 1370ش، ص 242؛ آشتيانى، همانجا).

برخى از معاصران پس از درگذشت وى اشعارى در سوك او سروده اند (رجوع کنید به افشار، ص 822). در زندگى علمى خديوجم آنچه بيش از همه به چشم مىآيد خودساختگى اوست. او با كوششى ستودنى از شاگرد نجارى به همنشينى با بزرگان ادب دست يافت (رجوع کنید به بيهقى، ص 159؛ پروين گنابادى، ص 122). منش انسانى و فضيلتهاى اخلاقى وى زبانزد بود. در تهران زمان بسيارى را صرف سامان دادن به امور دوستانش مىكرد و ياور آنان در روزهاى سخت زندگى بود (رجوع کنید به مؤيدشيرازى، ص 354ـ355؛ يوسفى، 1370ش، ص 243؛ آشتيانى، ص 123).

آثار علمى خديوجم به دو بخش تقسيم مىشود. بخش نخست ترجمه هاى او از متون كهن و معاصر عربى است كه عبارت اند از: عقايد فلسفى ابوالعلاء تأليف عمر فرّوخ (تهران 1342ش)؛ كتاب معابى العلاء فى سجنهِ با عنوانِ گفتوشنود فلسفى: در زندان ابوالعلاى معرى، تأليف طه حسين (تهران 1344ش) كه درباره معرّى است (براى نقد ترجمه اين كتاب رجوع کنید به شفيعى كدكنى، ص 161ـ165)؛ جبرومقابله اثر خوارزمى (تهران 1348ش) كه از متون علمى كهن است؛ ترجمه كتابِ الايّام اثر طه حسين با عنوان آن روزها (تهران 1348ش) كه اين اثر در بين ترجمه هاى وى شهرتى خاص دارد. اين كتاب به نثرى ساده، روان، استوار و يكدست به فارسى برگردانده شده است (رجوع کنید به يوسفى، 1348ش، ص 408؛ نيز رجوع کنید به موسوى گرمارودى، ص 1239). با اين حال انزابى نژاد (ص 338ـ341) اشتباهاتى از ترجمه اين كتاب را يادآور شده است.

بخش ديگر كارهاى او، تصحيح و چاپ متون كهن فارسى خصوصآ آثار امام محمدغزالى است. خديوجم از 1351 تا 1359ش، ترجمه احياء علوم الدين غزالى و در 1361ش كيمياى سعادت را تصحيح و منتشر كرد. او در طول سى سال فعاليت فرهنگى 27 عنوان كتاب را تأليف، ترجمه و تصحيح نمود (براى اطلاع از آثار خديوجم رجوع کنید به افشار، ص 821ـ822؛ مسرّت، ص 11ـ13).