خدابخش، كتابخانه ، خدابخش، كتابخانه (كتابخانه عمومى شرقى خدابخش)، از كتابخانه هاى معتبر هندوستان، در منطقه بانكيپورِ* شهر پتنه*، در ايالت بهار*. مؤسس آن خدابخش، كتابْدوستى برجسته از مسلمانانِ اهل سنّتِ هند بود. او در 1258/1842 (قس د. اسلام، چاپ دوم، ذيل «خدابخش» : 1824) در چپره در ايالت بهار متولد شد و تحصيلات دانشگاهى را در رشته حقوق در دانشگاه كلكته به پايان رساند. در 26 سالگى، در پتنه به وكالت مشغول شد و در اين حرفه بسيار موفق بود. در 1312، به رياست دادگاه عالى دربار نظامِ حيدرآباد منصوب شد و حكومت وقت انگليس به پاس خدمات اجتماعى و عمومى اش القاب متعددى، از جمله خانبهادر، به وى اعطا كرد (صلاح الدين خدابخش، ص 8؛ سركار، ص 58؛ شيروانى، ص 93؛ «كتابخانه عمومى اوريانتال خدابخش»، ص 392؛ د. اسلام، همانجا).

خدابخش شيفته ادبيات و علوم اسلامى بود و علاقه به نسخه هاى خطى فارسى و عربى را از پدرش محمدبخش (1230ـ1293) به ارث برده بود. محمدبخش كه وكيل مدافع دعاوى ايالت بهار بود، قسمت عمده درآمدش را صرفِ خريد و جمع آورى نسخ خطى مىكرد. او بالغ بر 400، 1نسخه خطى گردآورى كرده است كه هسته اصلى كتابخانه خدابخش را تشكيل مىدهند (صلاح الدين خدابخش، ص 43؛ شيروانى، همانجا؛ تسبيحى، ص 295؛ نيز رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). خدابخش در مقالهاى درباره كتابخانه هاى اسلامى، از سپردن اين كتابها به وى و تبديل اين گنجينه شخصى به كتابخانهاى عمومى به سفارش پدرش سخن گفته است (رجوع کنید به ص 14؛ نيز رجوع کنید به صلاحالدين خدابخش، ص 39).

خدابخش خود نيز نسخههاى نفيسى را از شامات، عربستان، ايران و به خصوص بيروت و قاهره جمع آورى كرد و به مجموعه پدرش افزود. آوازه خدابخش به عنوان خريدار منصف نسخه هاى خطى سراسر هند را فراگرفت. نقل شده است كه يكى از كاركنان كتابخانه او چند جلد كتاب نفيس را دزديد و براى فروش به لاهور فرستاد، كتابفروش لاهورى نيز كتابها را به بهترين مشترى خود يعنى خدابخش داد (رجوع کنید به صلاح الدين خدابخش، ص 40؛ شيروانى، ص 94). او به توسعه مجموعه خود ادامه داد تا شمار نسخه هاى خطى به چهار هزار و كتابهاى چاپى به 500 ،2جلد رسيد و سر چارلز اليوت، معاون استاندار بنگال و بهار، كتابخانه را با نام كتابخانه عمومى شرقى، رسمآ در 25 ربيعالاول 1308 براى استفاده عموم گشود. اين كتابخانه بهرغم نظر خدابخش، به نام او شهرت يافت (صلاحالدين خدابخش، ص 42؛ سركار، ص 59؛ «كتابخانه عمومى اوريانتال خدابخش»، همانجا؛ نيز رجوع کنید به شيروانى، ص 93؛ د. اسلام، همانجا).

خدابخش در 1326 درگذشت و در محوطه كتابخانهاش به خاك سپرده شد (سركار، ص 58، 60؛ د.اسلام، همانجا). او در شروط و اسناد وقف كتابخانه (تنظيم شده در 1309) والى ايالت بهار را متولى كتابخانه قرار داد، اما در 1341ش/ 1962 حكومت بهار اداره كتابخانه را به هيئتى به رياست والى بهار واگذر كرد. در اين هيئت، چهار نماينده از دولت هند، چهار نماينده از حكومت بهار و همچنين يك تن از خانواده خدابخش شركت داشتند (شيروانى، ص 95؛ «كتابخانه عمومى اوريانتال خدابخش»، ص 394).

در 1321/1903 لرد كرزن، نايبالسلطنه هند، در بازديد از كتابخانه عميقآ تحتتأثير گنجينه ادبى آنجا قرار گرفت و دستور داد ساختمان جديدى براى آن ساخته شود و براى حفاظت صحيح نسخههاى خطى طرحهايى تهيه گردد. وى دنيسن راس، مستشرق معروف بريتانيايى، را مأمور تدوين فهرستى براى اين كتابخانه كرد (د. اسلام، همانجا؛ نيز رجوع کنید به صلاحالدين خدابخش، ص 48ـ49؛ بانكيپور*). نخستين ساختمان جديد اين كتابخانه در 1314ـ1317ش/ 1935ـ1938 بنا شد (>سيرى جهانى در دستنويسهاى اسلامى<، ج 1، ص 407).

فهرستهاى بسيارى از نسخههاى خطى كتابخانه خدابخش تهيه و چاپ شده است. در اين ميان، دو فهرست معتبر به نامهاى مفتاحالكنوزالخفية براى نسخههاى خطى عربى و مرآةالعلوم براى نسخههاى خطى فارسى، شاخص به شمار مىآيند (براى اطلاع بيشتر رجوع کنید به سزگين، ص 327ـ329؛ حسن، ص 252ـ253؛ تسبيحى، ص 295ـ296؛ نفيسى، ص 49ـ50). همچنين، نخستين >فهرست كتابهاى چاپى اروپايىزبانِ كتابخانه عمومى شرقى خدابخش< در 1336 تنظيم و چاپ شد. اين كتابخانه فصلنامهاى با عنوان خدابخش لائبريرى جرنل(مجله كتابخانه خدابخش) بهزبان اردو منتشر مىكند كه مقالاتى به زبانهاى عربى، فارسى و انگليسى نيز در آن چاپ مىشود.

آثار اين كتابخانه در موضوعهاى گوناگون از جمله كلام، فقه، اخلاق، فلسفه، تصوف، تاريخ، ادبيات، طب، رياضيات، موسيقى و نقاشى پرشمار است (رجوع کنید به حسن، ص 252؛ شيروانى، ص 94؛ «كتابخانه عمومى اوريانتال خدابخش»، ص 392). اين مجموعه افزون بر 000 ،21نسخه خطى به زبانهاى عربى، فارسى، اردو، پشتو، پالى، تركى، هندى و سنسكريت، بيش از 000 ،250جلد كتاب چاپى، 000 ،37جلد مجله صحافى شده، و 600 ،1نوار صوتى و تصويرى دارد (>جهان آموزش 2002<، ص 737؛ كتابخانه عمومى شرقى خدابخش، 2009). همچنين، حدود دويست نسخه خطى كه از برگ درخت خرما تهيه شدهاند و نيز هفتصد تابلوى نفيس نقاشى در آنجا نگهدارى مىشوند (شيروانى، همانجا؛ تسبيحى، ص 295). نسخههاى خطى و نفيس كتابخانه اغلب به كتابخانه حكمرانان بابرى (حك : 932ـ1274) متعلقاند كه پس از سقوط پادشاهىِ بابرى به اين كتابخانه منتقل شدهاند (شيروانى، همانجا).

برخى از نسخههاى مهم اين كتابخانه عبارتاند از: نسخه بسيار كهنى از قرآن به خط كوفى، كه آن را نسخهبردارى از روى مصحف عبداللّهبن مسعود دانستهاند؛ نسخه بسيار قديم از صحيح مسلم؛ و نسخه واحدى از كتاب سيرت فيروزشاهى (رجوع کنید به >سيرى جهانى در دستنويسهاى اسلامى<، ج 1، ص 407ـ 408) كه مورد نخست، بنابر آگاهيهاى امروز درباره نسخ كهن قرآنى بعيد مىنمايد. برخى از نسخههاى نفيس اين كتابخانه نيز اينهاست: چندين قرآن مُذّهب به قلم خطاطان معروف، از جمله قرآنى با خط ياقوت مستعصمى* (متوفى 698)، نوشته شده در 668 به سه خط نسخ، ريحان و ثلث (رجوع کنید به اوكانر، ص 33؛ حسن، همانجا؛ شيروانى، ص 95)؛ شاهنامه فردوسى كه در 942 به خط نستعليق نوشته شده و شامل چندين نگاره زيباست (رجوع کنید به اوكانر، ص 40؛ شهريار نقوى، ص 107)؛ ديوان حافظ، نوشته شده در قرن نهم هجرى به خط نستعليق، همراه با يادداشتهايى به قلم همايون (حك : 937ـ963) و جهانگير (حك:1014ـ1037)، پادشاهان بابرى هند (رجوع کنید به شيروانى، همانجا؛ شهريار نقوى، ص 106)؛ پادشاهنامه، نوشته محمد امين به خط نستعليق، شامل تاريخ زندگى شاهجهان (حك : 1037ـ1068)، پادشاه بابرى هند، داراى حواشى مذهّب و تزيينات زيبا در هر صفحه (رجوع کنید به شيروانى، همانجا؛ «كتابخانه عمومى اوريانتال خدابخش»، ص 393؛ براى فهرستى از با ارزشترين نسخههاى خطى فارسى اين كتابخانه رجوع کنید به اوكانر، ص 36ـ46، 66ـ74 و براى آگاهى از مهمترين نسخههاى خطى عربىِ آنجا رجوع کنید به همان، ص 47ـ64، 75ـ92؛ صلاحالدين خدابخش، ص 44 به بعد).

كتابخانه خدابخش در زمينه همكارى بينالمللى و منطقهاى در جنوب آسيا نقش عمدهاى دارد. اين كتابخانه از طريق همايشهاى منطقهاى درخصوص نسخههاى خطى مرتبط با تصوف، طب يونانى، تاريخ هند، مطالعات قرآنى و اديان هندى، توجه هند، پاكستان، بنگلادش و ديگر كشورهاى جنوب آسيا را به خود جلب كرده است. هدف اين كتابخانه از برگزارى اين همايشها ايجاد و گسترش فرهنگ علمى و دانشگاهى در بين ملل جنوب آسياست (شاهرضايى، ص 105ـ106). اولين همايش در 1363ش/1984 با موضوع طب يونانى برگزار شد و دومين همايش در 1364ش/1985 به نسخههاى خطى تصوف اختصاص داشت. همايش سوم، با همكارى بنياد اسلامى همدرد، در 1364ش/ فوريه 1986 در پتنه و دهلى برگزار شد. همايش چهارم در 1367ش/ 1988 درخصوص نسخههاى خطى تاريخى ميانه هند بود و همايش پنجم به موضوعات قرآنى اختصاص داشت كه از 3 تا 7 اسفند 1367/ 22ـ26 فوريه 1989 در پتنه برگزار شد. همايش بينالمللى اديان هندى (مانند هندوئيسم، جاينيسم، بوديسم و سيكيسم) نيز از 3 تا 5 دى 1373/ 24ـ26 دسامبر 1994 در دهلىنو برگزار گرديد (همان، ص 106ـ107).

كتابخانه خدابخش علاوه بر برگزارى همايش، سخنرانيهاى ساليانهاى در زمينه مطالعات تاريخى، زبان اردو، فارسى، عربى و مطالعات اسلامى ترتيب داده است. از اقدامات ديگر اين كتابخانه، ترجمه آثار مهم به زبانهاى اردو، هندى، انگليسى و كشميرى و غيره است (همان، ص 107ـ108).