responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6932

خجندى ، خجندى، ابومحمود حامدبن خضر، از بزرگترين منجمان و رياضى دانان ايرانى قرن چهارم. او در خجند به دنيا آمد. در نسخه خطى رساله ابوجعفر محمدبن حسين (ابوجعفر خازن*)، رونويسى شده بين سالهاى 358 و 361، از رسالهاى از خجندى كه اكنون برجاى نمانده، ياد شده است (رجوع کنید به ادامه مقاله)، بنابراين وى احتمالا در حدود 330 متولد شده است (رجوع کنید به نظامىعروضى، تعليقات قزوينى، ص260). خجندى در 384 با سُدْس فخرى كه خود طراح آن بود (رجوع کنید به سطور بعدى)، مِيل كلى خورشيد را اندازه گرفت. سوتر (ص 74)، بر اين اساس، زمان وفات وى را حدود 390 دانسته است و مورخان بعدى هم همين تاريخ را پذيرفتهاند (براى نمونه رجوع کنید به قربانى، 1365ش، ص 231؛ بروكلمان، >ذيل<، ج 1، ص 390).

خجندى به دربار فخرالدوله ديلمى (حك : 366ـ387) در رى رفت و در آنجا رصدخانهاى به طراحى و اهتمام وى ساخته شد. ابزار اصلى اين رصدخانه سُدْس عظيمى بود كه به افتخار حامى خجندى، سدس فخرى ناميده شد. خجندى در زمان اقامت در رى با ابوريحان بيرونى مراوده و تبادل علمى داشت (رجوع کنید به ابوريحان بيرونى، 1985، ص 101؛ همو، 1413، ص 107؛ همو، 1373ـ1375، ج 1، ص 364). خجندى (ص 62) گفته است كه در سال 384 هجرى، معادل 363 يزدگردى، با سدس فخرى كه يكششم دايرهاى به قطر هشتاد ذراع بود، ارتفاع خورشيد را اندازهگيرى كرده و نتيجه به امضاى شاهدان حاضر در رصد رسيده است.

ابوريحان بيرونى (1413، همانجا) ابومحمود خجندى را «يگانه عصر خويش در ساختن اسطرلابها و ديگر ابزارها» دانسته است. وى سدس فخرىِ خجندى را ديده و رساله كوتاهى به نام «حكاية الآلة المُسَمّاة السدس الفخرى» درباره آن نوشته است كه در المشرق (سال 11، ش 1، كانونالثانى 1908، ص 68ـ 69) چاپ شده است.

بزرگى چشمگير ابعاد سدس فخرى، در مقايسه با ابعاد ساير ابزارهاى اندازهگيرى نجومى چون رُبع جِدارى، ذاتُالحَلَق و اسطرلاب، اندازهگيريهاى بسيار دقيقتر را ممكن مىساخت و از اين لحاظ دستاورد خجندى مهم بوده است. او دقت اندازهگيرى را كه تا حد درجه و دقيقه بود، به ثانيه رساند (خجندى، ص 67). سدس فخرى به صورت بناى عظيمى شامل اتاق بستهاى با دو ديوار موازى در راستاى نصفالنهار و به فاصله هفت ذراع (حدود 5ر3 متر) از يكديگر بود. نور خورشيد از روزنهاى به شكل دايره به قطر يك وجب (حدود بيست سانتيمتر) كه در انتهاى جنوبى سقف ايجاد شده بود به داخل اتاق وارد مىشد و در لحظه ظهر حقيقىِ محلى، بر قوس فلزى مدرّجى كه از كف تا ديوار شمالى اتاق قرار گرفته بود مىتابيد (ابوريحان بيرونى، 1908، ص 68ـ69؛ همو، 1413، ص 102؛ براى آگاهى بيشتر از ويژگيهاى اين ابزار رجوع کنید به سدس*؛ نيز رجوع کنید به شكل 1). بهاين ترتيب، ارتفاع نصفالنهارىِ خورشيد در آن روز اندازهگيرى مىشد. يك مزيّت سدس فخرى اين بود كه براى كار با آن مستقيمآ به خورشيد نگريسته نمىشد. ابوعلىحسنبن علىبن عمر مراكشى در رساله جامع المبادى و الغايات (ص 110ـ111)، چگونگى ساخت اين ابزار را بيان كرده است. ابوالقاسم قربانى ترجمه فارسى اين بخش از رساله را عرضه كرده است (رجوع کنید به 1350ش، ص 165ـ166).

خجندى (ص 67) ميل كلى (زاويه بين دايرةالبروج و استواى سماوى) را به كمك سدس فخرى 23 درجه و 32 دقيقه و 21 ثانيه به دست آورد. همچنين وى (همانجا) با توجه به اينكه مقادير اندازهگيرى شده براى ميل كلى در اعصار مختلف روند نزولى داشته است، به اين نتيجه رسيد كه اختلاف بين اين مقادير ناشى از خطاى اندازهگيرى نيست، بلكه به سبب تغيير بسيار كند ميل كلى است.

خجندى اسطرلابساز ماهرى نيز بود و يك نمونه اسطرلابِ ساختِ او در سال 374، به جا مانده است. اين اسطرلاب كه مهمترين و زيباترين ابزار نجومى برجا مانده از اوايل دوره اسلامى دانسته شده است، اكنون در مجموعهاى شخصى در دوحه (قطر) نگهدارى مىشود (كينگ، ج 2، ص 503ـ 517؛ نيز رجوع کنید به شكل 2).

خجندى از كسانى است كه قضيه سينوسها در مثلث كروى را اثبات كردند. طبق اين قضيه در مثلث كروى ABC به اضلاع a و b و cو زواياى A وB وC ، رابطه زير برقرار است.اين قضيه در رياضيات دوره اسلامى «شكل مُغْنى*»، به معناى «قضيه بىنيازكننده»، خوانده مىشد زيرا با استفاده از آن، شكل قطّاع كه دشوارتر بود لازم نمىشد. خجندى اين قضيه را «قانونالهيئة» ناميد و اثبات آن را در رسالهاى درباره محاسبات مربوط به شب به كمك ستارگان، عرضه كرد (رجوع کنید به ابوريحان بيرونى، 1985، همانجا).

در يك مجموعه خطى موجود در كتابخانه ملى فرانسه، به شماره 2457، رسالهاى با عنوان «رساله الشيخ ابىجعفر محمدبن الحسين الى ابىمحمد عبداللّهبن على الحاسب فى انشاء المثلثات القائمة الزوايا المُنْطِقَة الاضلاع والمنفعةُ فى معرفتها» وجود دارد (رجوع کنید به سلان، ص 432). به نوشته مؤلف اين رساله، اثبات ابومحمد (؟) خجندى در اينباره كه مجموع مكعبات دوعددِ گويا، نمىتواند برابر با مكعب يك عدد گويا باشد، ناقص و غلط است و قاعده خجندى براى به دست آوردن مثلثهاى قائمالزاويه با اضلاع گويا، عمومى نيست. اينكه رابطه 3 = Z 3 + Y 3X به ازاى مقادير گوياى Xو Y و Zنمىتواند برقرار باشد، حالت خاصى از قضيه آخر فرماست كه بنابر آن، به ازاى هيچ سه عدد گوياى Xو Yو Zرابطه Xn + Yn = Zn نمىتواند برقرار باشد. براساس آنچه در نسخه مذكور آمده است، خجندى بايد رسالهاى در اين موضوع نوشته باشد كه برجاى نمانده ولى در صحت انتقادهاى مؤلف رساله فوق بر خجندى ترديد وجود دارد (قربانى، 1365ش، ص 233ـ234).

آثار. 1)فى عمل الآلة العامة، رسالهاى درباره اسطرلاب(روزنفلد و احساناوغلو، ص100؛ بروكلمان، >ذيل<، ج 1، ص 390). 2) كتاب الآلة الشاملة، احتمالا درباره ابزارى است كه از اختراعات خود او بوده است (بروكلمان، همانجا). اين ابزار كه هم كار اسطرلاب و هم كار رُبع را مىكرده تنها براى يك عرض قابل استفاده بوده و بديع اسطرلابى* روشى براى استفاده از آن در عرضهاى مختلف يافته است (قفطى، ص 339؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). گاهى اين رساله را با رساله قبلى يكى دانستهاند (رجوع کنید به بروكلمان؛ روزنفلد و احساناوغلو، همانجاها). 3)رسالةٌ فى تصحيح الميل و عرض البلد، كه خجندى در آن اندازهگيرى حداكثر ميل خورشيد نسبت به استواى آسمانى و تعيين عرض جغرافيايى رى را شرح داده است (روزنفلد و احساناوغلو، همانجا). او در اين رساله (ص 66) بيان كرده كه چگونه در روزهاى مختلف سال ارتفاع نصفالنهارى خورشيد را با سُدس فخرى اندازه گرفته است و گفته كه عرض جغرافيايى رى را در محمديه (يكى از محلههاى قديمى رى؛ ياقوت حموى، ذيل «المحمّديّة»، كه بايد محل رصدخانه باشد) برابر با 35 درجه و 34 دقيقه و 38 ثانيه و 15 ثالثه يافته است. متن اين رساله را لويس شيخو ويرايش و در المشرق (سال 11، ش 1، كانونالثانى 1908، ص 60ـ69) منتشر كرده است. 4) يك مسئله رياضى به صورت قضيهاى از مثلثات كروى از خجندى در رسالهاى با عنوان مسائل متفرقة هندسية لبعض العلماء بهجا مانده كه ترجمه آلمانى آن در 1305ش/ 1926 منتشر شده است (قربانى، 1365ش، ص 232ـ233).

از خجندى چند رساله هم مىشناسيم كه نسخهاى از آنها بهجا نمانده است: كتاب فى الساعات الماضية من الليل (سزگين، ج 6، ص 222)، احتمالا همان اثرى است كه به گفته ابوريحان بيرونى (1985، همانجا) خجندى اثبات قضيه سينوسها را در آن عرضه كرده است؛ كتاب سمت القبلة كه ابوريحان بيرونى در رساله فى تسطيح الصور و تبطيخ الكور (ص 91) از آن ياد كرده است؛ رساله الصفيحة الآفاقية المسمىّ بالجامعة (حاجىخليفه، ج 1، ستون 875)؛ كتاب العمل بالزرقالة (همان، ج 2، ستون 1441). باتوجه به اينكه ابراهيمبن يحيى زرقالى* ــكه اسطرلاب زرقالى به نام اوست ــ در قرن پنجم مىزيست، نام رساله اخير را بايد كاتبى كه با اسطرلاب زرقالى آشنا بوده است به آن داده باشد. اين امكان هم هست كه نام رساله همين بوده و زرقالى لقب خود را از اين نوع اسطرلاب گرفته باشد (روزنفلد و احساناوغلو، همانجا).


منابع :
(1)ابوريحان بيرونى، حكايةالآلة المسمَّاة السدس الفخرى، در ابومحمود حامد بن خضر خجندى، رسالة الخجندى فى الميل و عرض البلد، چاپ لويس شيخو، در المشرق، سال 11، ش 1 (كانونالثانى 1908)؛
(2) همو، كتابالقانون المسعودى، حيدرآباد، دكن 1373ـ1375/ 1954ـ1956؛
(3) همو، كتاب تحديد نهايات الاماكن لتصحيح مسافات المساكن، چاپ پ. بولجاكوف، در الجغرافياالاسلامية، ج 25، چاپ فؤاد سزگين، فرانكفورت: معهد تاريخالعلوم العربية و الاسلامية، 1413/1992؛
(4) همو، مقالة البيرونى فى تسطيح الصور و تبطيخالكور، در

J. L. Berggren, "Al-Biruni on plane maps of the sphere",

در مجلة تاريخالعلوم العربية، ج 6، ش 1 و 2 (1982)؛
(5) حاجىخليفه؛
(6) ابومحمود حامدبن خضر خجندى، رسالة الخجندى فى الميل و عرضالبلد، چاپ لويس شيخو، در المشرق، سال 11، ش 1 (كانونالثانى 1908)؛
(7) ابوالقاسم قربانى، رياضيدانانايرانى: از خوارزمى تا ابنسينا، تهران 1350ش؛
(8) همو، زندگينامه رياضيدانان دوره اسلامى: از سده سوم تا سده يازدهم هجرى، تهران 1365ش؛
(9) علىبن يوسف قفطى، تاريخ الحكماء، و هو مختصرالزوزنى المسمى بالمنتخبات الملتقطات من كتاب اخبارالعلماء باخبار الحكماء، چاپ يوليوس ليپرت، لايپزيگ 1903؛
(10) حسنبن على مراكشى، جامعالمبادى و الغايات فى علم الميقات، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه طوپقاپىسراى استانبول، مجموعه احمد ثالث، ش 3343، فرانكفورت 1405/1984؛
(11) احمدبن عمر نظامىعروضى، چهار مقاله، چاپ محمدقزوينى و محمدمعين، تهران 1333ش؛
(12) ياقوت حموى؛
(13) Abu Rayhan Biruni, Kitab maqalidilm al-hay'a: la trigonometrie spherique chez les Arabes de l'Est È la fin du Xe siecle, ed. and tr. Marie-Therese Debarnot, Damascus 1985.
(14) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937- 1942.
(15) EI2, s.v. "Al-Khudjandi" (by J. Samso).
(16) David A. King, In synchrony with the heavens: studies in astronomical timekeeping and instrumentation in medieval Islamic civilization, Leiden 2004-2005.
(17) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19th c.), Istanbul 2003.
(18) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967-.
(19) Mac Guckin de Slane, Catalogue des manuscrits arabes, Paris 1883-1895.
(20) Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig 1900, repr. Amsterdam 1981.
/ خورشيد عبداللّه زاده /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6932
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست