responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6889

نسخه خطى خاوران نامه ، . چند نسخه خطى مصور از خاوراننامه وجود دارد كه مهمترين آنها عبارتاند از: نسخه موزه هنرهاى تزيينى تهران (رجوع کنید به ادامه مقاله)؛ نسخه موزه بريتانيا داراى 362 برگ و 156 نگاره به تاريخ 1097؛ چند نسخه در مجموعه كتابخانه ديوان هند، از جمله نسخهاى با 156 نگاره هندىِ بدون تاريخ و نسخههايى به تاريخ 965 (ابنحسام، مقدمه سعيد انوارى، ص 25) و 1059 (ميتال، ص 216).

كهنترين و نفيسترين نسخه شناخته شده از خاوراننامه، نسخه موزه هنرهاى تزيينى تهران است. از مشخصات اين نسخه است : داشتن جلد سوخته جدولدار از تيماج مشكى مايل به قهوهاى، كاغذ خَتايى به قطع 5ر27 سانتيمتر × 5ر38 سانتيمتر، جدول كشى و شمسه*، خط نستعليق، با 645 برگ و 115 نگاره كه ظاهراً داراى 685 برگ و 155 نگاره بوده است (ذكاء، ص 20، 22؛ ابنحسام، همان مقدمه، ص 6ـ7). پنج برگ و هفت نگاره از اين نسخه در كتابخانه چستربيتى، يك برگ آن در موزه رضا عباسى و قطعات ديگرى از آن در موزهها و مجموعههاى شخصى در امريكا و اروپاست (رجوع کنید به ذكاء، ص 22ـ 23؛ ابنحسام، همان مقدمه، ص 7، 25).

هر صفحه كتاب از چهار ستون تشكيل مىشود كه به جز صفحات مصور، برخى داراى 25 سطر و برخى به صورت تركيبى ساده و مورب داراى يازده سطر است. عنوانها در كل كتاب با رنگ طلايى و به خط رقاع، داخل مستطيل بدون تزيين قرار دارند. دور هر صفحه، بدون دقت و ظرافت، جدولكشى شده است. هر جدول شش خط افقى و شش خط عمودى دارد كه فاصله ميان خط اول و دوم و سوم و چهارم مطلاست و در فاصله ميان ستونها، چهارخط نازك طلايى در فاصلههاى مساوى ترسيم و با قلم مركّب كشيده شده است.

صفحه اول كتاب با شمسهاى ساده و فاقد تشعير، با گل و بوتههاى ريز و درشت رنگين، تزيينشده و در ميان شمسه عبارت «كتاب خاورنامه» به قلم ثلث و با سفيداب نوشته شده است. تذهيب صفحههاى دوم و سوم همانند است و در هر دو، سر لوحهاى مذهّب و جدولهاى زرين ديده مىشود. در هر صفحه نُه بيت به خط نستعليق نوشته شده و فاصله ميان ابيات داراى طلا اندازى دندانهدار، معروف به دندان موشى، و تزيينات گياهى است (رجوع کنید به ابنحسام، ص 35ـ37).

معمولا خوشنويسى كتابهاى مصور ضعيفتر از آثار خطى تكورقى است. اين نسخه خاوراننامه نيز چنين است. چنانكه حروف، نسبت به زبانه قلم، بزرگنويسى دارند و اتصالات، ظرافتهاى لازم و انسجام معمول را ندارند، اما بايد يادآور شد كه اين اثر جزو اولين كتابتهاى نستعليق به شمار مىآيد و تأثير خطوط ديگر، همچون رقاع و تعليق و نسخ، در حركت بعضى حروف ديدهمىشود (سيدمجتبى حسينى، كارشناس خط، مصاحبه مورخ 9 مرداد 1386).

با آنكه تاريخ اتمام كتابت اين نسخه، با توجه به نوشته آخرين صفحه، 854 ذكر شده است، نقاشيهاى امضا شده آن با تاريخهاى 881، 882 و 892 (رجوع کنید به ابنحسام، ص 59، 62، 65، 86، 89، 91، 93)، نشان مىدهند كه مصورسازى، چندين سال پس از كتابت نسخه به انجام رسيده است.

چون تاريخ كتابت نسخه و نگارههاى آن همزمان با سلطنت تركمانان آققوينلو و قرهقوينلو در ايران است و شيوه معيّنى دارد، متخصصان، سبك نقاشى آن را تركمانى و مكتب شيراز* مىدانند (رجوع کنید به گرى، ص 104؛ >فرهنگ هنر<، ج 16، ص 328، ج 28، ص 617)؛ اما، يحيى ذكاء، با ذكر دلايلى، از جمله شباهت آن با نسخهاى از شاهنامه، نقاشيهاى اين نسخه را در مكتب هرات دانسته است (رجوع کنید به ص 28ـ29).

با توجه به جزئيات صورتها، طرز قلمزنى، رنگآميزى، صحنهسازى و تركيببندى، مصورسازى را چند نقاش انجام دادهاند، احتمالا زيرنظر استادى به نام فرهاد، كه رقم وى بر روى چند نقاشى ديده مىشود. از زندگى اين نقاش اطلاعى در دست نيست. برخى محققان، با توجه به سبك كار و نوع تصاوير، او را شيرازى دانستهاند (رجوع کنید به كريمزاده تبريزى، ج 2، ص 511ـ514؛ ابنحسام، همان مقدمه، ص 30).

از جمله خصوصيات اين نگارههاست: تصوير چهره حضرت محمد صلىاللّهعليهوآلهوسلم و امام على عليهالسلام با هالهاى نورانى در گرداگرد سر؛ تصاوير حيوانات افسانهاى نظير اژدها و ديو سفيد؛ استفاده از رنگهاى تيره در مركز تصوير در برخى نگارهها؛ كشيدن ابرها در رنگهاى غيرطبيعى، همچون طلايى و آبى در زمينه آسمانِ آبىِ مايل به خاكسترى و گاه لاجوردى؛ تزيين باغها با اشكال هندسى؛ استفاده از رنگهاى شاد و درخشان؛ گسترش دادن نقاشى به بيرون از جدول؛ و استفاده از اشكال نمادينى چون چاه و ابريق (رجوع کنید به گرى، ص 106ـ107؛ رضىزاده، ص 65ـ68).


منابع :
(1)ابنحسام، خاوراننامه، نگارهها و تذهيبها از فرهاد نقاش، تهران 1381ش؛
(2) يحيى ذكاء، «خاوراننامه: نسخهى خطى و مصور موزهى هنرهاى تزيينى»، هنر و مردم، دوره جديد، ش20 (خرداد 1343)؛
(3) رضيه رضىزاده، «در شيوه و مكتبنگارههاى خاوراننامه»، گلستان هنر، ش 2 (پاييز و زمستان 1384)؛
(4) محمدعلى كريمزاده تبريزى، احوال و آثار نقاشان قديم ايران و برخى از مشاهير نگارگر هند و عثمانى، لندن 1363ـ1370ش؛
(5) The Dictionary of art, ed. Jane Turner, New York: Grove, 1998, s.vv. "Islamic art. III: Arts of the book. 4(V)(e) Iraq and Iran, c. 1450-c. 1500" (by B. W. Robinson), "Shiraz" (by Sheila S. Blair).
(6) Basil Gray, Persian painting, London 1977.
(7) Jagdish Mittal, "Painting", in History of medieval Deccan (1295-1724), ed. H. K. Sherwani, vol.2, Andhra Pradesh: The Government of Andhra Pradesh, 1974.
/ رضيه رضى زاده /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6889
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست