- مدرسه فقاهت
- کتابخانه مدرسه فقاهت
- کتابخانه تصویری (اصلی)
- کتابخانه اهل تسنن
- کتابخانه تصویری (اهل تسنن)
- ویکی فقه
- ویکی پرسش
- مدرسه فقاهت
- کتابخانه مدرسه فقاهت
- کتابخانه تصویری (اصلی)
- کتابخانه اهل تسنن
- کتابخانه تصویری (اهل تسنن)
- ویکی فقه
- ویکی پرسش
|
||||
| نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی جلد : 1 صفحه : 6872 | ||||
|
خانه ، خانه، بنايى براى سكونت و زندگى يك يا چند نفره به‌ويژه اعضاى يك خانواده. منابع : (1) علاوه بر قرآن؛ (2) آذرتاش آذرنوش، فرهنگ معاصر عربى ـ فارسى، تهران 1379ش؛ (3) ابن‌منظور؛ (4) محسن ابوالقاسمى، دستور تاريخى زبان فارسى، تهران 1375ش؛ (5) پرويز اذكائى، «نامجاهاى ميانرودانى (آـ ب)»، در يشتِ فرزانگى: جشن‌نامه دكتر محسن ابوالقاسمى، به اهتمام سيروس نصراللّه‌زاده و عسكر بهرامى، تهران: هرمس، 1384ش؛ (6) اردو لغت (تاريخى اصول پر)، كراچى: ترقى اردو بورد، 1977ـ؛ (7) هوشنگ اميرى، فرهنگ لغات خوانسار، تهران 1379ش؛ (8) اوستا. يسنا. گاهان، گات‌ها: كهن‌ترين بخش اوستا، گزارش ابراهيم پورداود، تهران 1378ش؛ (9) حميد ايزدپناه، فرهنگ لكى، تهران 1367ش؛ (10) ناصر براتى، «بازشناسى مفهوم خانه در زبان فارسى و فرهنگ ايرانى»، خيال، ش 8 (زمستان 1382)؛ (11) مرى بويس، فهرست واژگان ادبيات مانوى در متن‌هاى پارسى ميانه و پارتى، ترجمه اميد بهبهانى و ابوالحسن تهامى، تهران 1386ش؛ (12) احسان بهرامى، فرهنگ واژه‌هاى اوستائى، تهران 1369ش؛ (13) ابراهيم پورداود، فرهنگ ايران باستان، بخش 1، تهران 1356ش؛ (14) محمدكريم پيرنيا، آشنايى با معمارى اسلامى ايران : ساختمانهاى دورن‌شهرى و برون‌شهرى، تدوين غلامحسين معماريان، تهران 1371ش؛ (15) محمد حسن‌دوست، فرهنگ ريشه‌شناختى زبان فارسى، زيرنظر بهمن سركاراتى، تهران 1383ش ـ؛ (16) محمدعلى داعى‌الاسلام، فرهنگ نظام، چاپ سنگى حيدرآباد، دكن 1305ـ1318ش، چاپ افست تهران 1362ـ1364ش؛ (17) دهخدا؛ (18) حسين‌بن محمد راغب‌اصفهانى، المفردات فى غريب‌القرآن، چاپ محمد سيدكيلانى، تهران [1332ش]؛ (19) حسن رضايى‌باغ‌بيدى، راهنماى زبان پارتى (پهلوى اشكانى)، تهران 1385ش؛ (20) منوچهر ستوده، فرهنگ نائينى، تهران 1365ش؛ (21) محمد پادشاه‌بن غلام محيى‌الدين شاد، آنندراج: فرهنگ جامع فارسى، چاپ محمد دبيرسياقى، تهران 1363ش؛ (22) صديق صفى‌زاده، فرهنگ بوره‌كه‌يى كردى ـ فارسى، تهران 1380ش؛ (23) محمود عادل‌سبزوارى، لغتنامه قرءان كريم، تهران 1385ـ1387ش؛ (24) طباطبائى؛ (25) فرهنگ بزرگ سخن، به سرپرستى حسن انورى، تهران: سخن 1381ش؛ (26) فرهنگ مشترك اى ـ سى ـ او ممالك مين بولى جانى والى هم معنى الفاظ، مرتّبه گوهر نوشاهى، اسلام‌آباد: مقتدره قومى زبان، 1997؛ (27) بهرام فره‌وشى، فرهنگ پهلوى، تهران 1346ش؛ (28) همو، واژه‌نامه خورى، تهران 1355ش؛ (29) سعيد فلاح‌فر، فرهنگ واژه‌هاى معمارى سنتى ايران، تهران 1379ش؛ (30) فيروزالدين، فيروزاللغات اردو جامع، لاهور: فيروزسنز، [.بى‌تا]؛ (31) محمودبن حسين كاشغرى، كتاب ديوان لغات الترك، ]استانبول[ 1333ـ1335؛ (32) محمدفؤاد عبدالباقى، المعجم‌المفهرس لالفاظ القرآن‌الكريم، قاهره 1364، چاپ افست تهران ?] 1397[؛ (33) بهروز محمودى بختيارى، «تكواژ 'خانه، و عملكرد معنايى آن در ساخت واژه زبان فارسى»، زبان و ادب: مجله دانشكده ادبيات فارسى و زبانهاى خارجى دانشگاه علامه طباطبايى، ش 9 و 10 (پاييز و زمستان 1378)؛ (34) محمدجواد مشكور، فرهنگ تطبيقى عربى با زبانهاى سامى و ايرانى، تهران 1357ش؛ (35) همو، فرهنگ هزوارش‌هاى پهلوى، تهران 1346ش؛ (36) اسرائيل ولفنسون، تاريخ اللغات السامية، بيروت 2001؛ (37) ضياءالدين هاجرى، فرهنگ وندهاى زبان فارسى، تهران 1377ش؛ (38) Christian Bartholomae, Altiranisches Worterbuch, Strasbourg 1904, repr. Berlin 1961. (39) EI2, s.v. "Dar" (by G. Marµais). (40) Paul Horn, Grundriss der neupersischen Etymologie, Strasbourg 1893. (41) Mehmet Kanar, Buyuk Turkce-Farsca sozluk, Tehran 1374sh. (42) Ronald Grubb Kent, Old Persian: grammar, tests, lexicon, New Haven 1961. (43) David Neil MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary, London 1990. (44) Monier Monier-Williams, A Sanskrit-English dictionary, ed. E. Leumann et al., Oxford 1979. (45) Henrik Samuel Nyberg, A manual of Pahlavi, Wiesbaden 1964-1974. (46) John T. Platts, A dictionary of Urdu, classical Hindi and English, New Delhi 2006. (47) R. L. Turner, A comparative dictionary of the Indo-Aryan languages, London 1973. / آرزو نجفيان و على‌محمد رنجبر كرمانى / ب) جنبه‌هاى دينى و فرهنگى، خانه يا محل زندگى و سكناى انسان امروز همانند ديگر مفاهيم، همچون فضا و مكان، تعريف دقيق‌تر و گاه پيچيده‌ترى يافته است. برخى از اين تعاريف عبارت‌اند از: محل آشنايى بى‌واسطه با جهان و مكانى كه زندگى روزمره در آن صورت مى‌گيرد (نوربرگ ـ شولتس، ص 141)، يا مركز دنياى شخصى انسان كه از زمان كودكى شكل مى‌يابد و خانه مركز هستى آدمى است، همانند كعبه براى مسلمانان در مركز عالم (معماريان، ص 333ـ334). نگاه فلسفى به مفهوم سكونت در دوره معاصر، بيشتر متأثر از آراى هايدگر (ص 3ـ4) است. به نظر او، تنها از راه ساختن مى‌توان به سكونت رسيد و هدف غايى معمارى سكونت كردن است. انسان با ساختن خانه قدرت خود را متمركز مى‌كند (نيز رجوع کنید به نوربرگ ـ شولتس، ص 25؛ براتى، ص 28). پس از آن، پژوهشگران فرهنگ‌گرا در حوزه معمارى، همانند رَپوپورت، گرايشهاى معناگرايانه به معمارى و مفهوم سكونت و خانه را استحكام بخشيدند. به گفته رپوپورت (ص 68ـ74) روشهاى ساختمان، ساخت‌مايه‌ها و عوامل اقليمى، عوامل اوليه نيستند و شكل خانه متأثر از درك انسانها از جهان، حيات، فرهنگ، باورهاى مذهبى و شيوه ارتباطهاى اجتماعى آنان است (نيز رجوع کنید به معماريان، ص 375، 384). پيشينه تبيين معناگرايانه موضوعهايى همانند فضا، مكان، سكونت و خانه را در فرهنگ اسلامى نيز مى‌توان جست، از جمله در آراى ابن‌سينا در تعريف مكان (رجوع کنید به ص 13ـ25). نيز ملاصدرا (سفر2، ج 1، ص 39) كه مفهوم مكان را چيزى دانسته كه جسم از آن خارج و به آن داخل مى‌شود و در آن سكنا مى‌كند. فارابى نيز در توضيح شهر آرمانى، رويكرد فلسفى خويش در زمينه مكانِ شهر را مطرح نموده است (رجوع کنید به فلامكى، ص 139ـ160). همچنين ابن‌خلدون (ج :1 مقدمه، ص 426ـ427) معمارى را از نخستين صنايع اجتماعى دانسته كه براى سكونت و پناه گرفتن انسان به كار گرفته شده، از آن رو كه سكونت جزوى از طبيعت انسان است. او با نگاهى اجتماع‌شناختى بناهاى ساخت انسان را ذيل مفاهيم شهر، آبادى، اقاليم هفت‌گانه و نيز سكونتگاه و اقليمهاى گوناگون بررسى كرده است. از منظر عرفان اسلامى نيز، خانه عبارت است از فضايى كيفى كه جسم انسان را در خود جاى مى‌دهد، يعنى ظرفى كه درون آن گوهرى به نام انسان جاى مى‌گيرد. از طرفى، اين فضا با عالم كيهانى پيوند مى‌خورد و دو عالم كبير و صغير در آنجا به يكديگر متصل مى‌شوند (اردلان و بختيار، ص 15). از اين منظر، اجزاى خانه نيز مفاهيم نمادين دارند. كف برآمده اغلب خانه‌هاى اسلامى ممكن است همانند تخت باشد، ازاين‌رو كفشها هميشه در آستانه، پيش از پاى نهادن روى فرشها كه مكان آسايش جسمانى است، بيرون آورده مى‌شوند. فضاى خانه هميشه از اشياى اضافى پاك مى‌شود تا اثر فضاى مثبت اتاق را كه متأثر از نقش قالى و مفهوم باغ است، خدشه‌دار نكند. حياط يا باغ با حوض آيينه‌وار، در مركز خود، حاكى از باغ و بهشت است. در به مفهوم گذرگاه و دالان و دهليز، نشانه انتقال به فضايى ديگر است. اتاق نمايش مكعب انسان و وابستگى‌اش به خانه در حد وابستگى به خانواده است و زندگى خانوادگى همچون دايره‌هاى هم‌مركز و حريمهاى خصوصىِ خارج از ديد ديگران است (همان، ص 35ـ37، 73). حياط داخلى به منزله بهشت و چون بهشت باطن، مستور است. خانه مسلمانان هم مانند جنت و عالم ديگر پنهان است. بدين‌گونه، زندگى خانوادگى از حيات اجتماعى جدا شده است (بوركهارت، 1381ش، ص 148). معمارى خانه و مسجد در شيوه و كاربرد نزديك‌اند. خانه همانند مسجد جايگاهى براى نماز و نيايش دارد و هر مسلمان عادل و صاحب شرايطى مى‌تواند امام جماعت خانه خويش باشد و اين وحدت خانه و مسجد نشانه‌اى از توازن و آرامش مشترك است (همو، 1386ش، ص100). نگاه قرآن كريم به مفهوم خانه ضمير مشترك مسلمانان را انسجام مى‌بخشد و در شيوه‌هاى كاربردى ساخت خانه مؤثر است. در قرآن با واژه‌هاى متعددى مفهوم خانه مطرح گرديده و به مفهوم سكونت پرداخته شده است. سكونت از ريشه «س ك ن» به معناى ثابت شدن شىء پس از حركت و نيز توطن است (راغب اصفهانى، ذيل «سكن»). ساكن شدن آب باران در زمين در قرآن آمده است (رجوع کنید به مؤمنون: 18). سكينه در قرآن به معناى آرامش نيز هست (رجوع کنید به فتح: 4). نخست مفهوم سكونت خطاب به حضرت آدم عليه‌السلام آمده است: «تو و همسرت در بهشت مسكن كنيد» (اعراف: 19؛ بقره: 35) و مهم‌ترين محور توجه قرآن به خانه در ضمن آياتى مانند (اعراف : 74) آمده كه در آنها سكونت و ساختن خانه نعمت شمرده شده است. در آيه 80 سوره نحل به روشنى، سكونت، خانه و مواد ساخت آن بيان شده است: «خداوند خانه‌هايتان را محل سكونت و آرامش شما قرار داد و از پوست چهارپايان خانه‌هايى قرار داد كه آنها را در روز سفرتان و اوقات صحرانشينى‌تان به سبكى و راحتى حمل كنيد...». خانه در اين آيه مى‌تواند كنايه‌اى از محل عبادت نيز باشد. سكونت و آرامش موردنظر در اين آيه در محل خانه حاصل مى‌شود و با توجه به آيات مربوط به زوجيت و زوج‌گرايى (رجوع کنید به فاطر: 11؛ نبأ: 8؛ روم: 21)، منظور از سكونت و آرامش در اين آيات مى‌تواند كانون خانواده باشد (رجوع کنید به بهشتى، ص 39ـ40). در قرآن، كعبه اولين خانه‌اى است كه خداوند براى عبادت انسان قرار داد (آل‌عمران : 96). اينكه محل عبادت يك‌خانه است، بر جنبه قدسى خانه مى‌افزايد. نيز بيت‌المعمور* به معناى خانه آباد (طور : 4)، خانه‌اى قدسى است كه به محاذات كعبه در آسمان قرار دارد و بدين‌ترتيب بر مفهوم مركزيت خانه تأكيد شده است. در قرآن كريم، به آداب و احكام خانه نيز پرداخته شده است كه مى‌تواند پشتوانه طراحى خانه‌هاى اسلامى باشد، مانند اذن گرفتن از اهل خانه و معرفى خود براى ورود، بازگشت از خانه در صورت عدم جواز، سلام كردن هنگام ورود به خانه (رجوع کنید به نور: 27، 28)، توجه خاص به خانه پيامبر صلى‌اللّه‌عليه‌وآله‌وسلم، و آداب ورود و حضور در آن (احزاب: 53؛ حجرات: 4، 5). خانه پيامبر، نخستين الگوى خانه اسلامى، هنگام بناى مسجد ساخته شد. رسول اكرم ابتدا اتاقى براى همسر خود سوده ساخت و در آن سكونت گزيد. سال بعد، حجره عايشه را بنا كرد. اين اتاقها در مشرق مسجد بود، يعنى قسمتى كه اكنون محل مزارِ شريف ايشان است. پس از مدتى براى صفيه و امّسَلَمه، دو همسر ديگر پيامبر، نيز اتاقهايى ساخته شد. در منابع تاريخى، بر سادگى توجه‌برانگيز اين اتاقها تأكيد شده است (قائدان، ص 202؛ براى نمونه رجوع کنید به ابن‌سعد، ج 1، ص 499). خانه حضرت فاطمه سلام‌اللّه‌عليها و امام على عليه‌السلام به خانه پيامبر روزنه‌اى داشت، كه پس از صدور دستور بستن همه درها (سدّالابواب) فقط در خانه حضرت زهرا، به امر پيامبر، بسته نشد (شرف‌الدين، ج 1، ص 231ـ233). در زمان عمربن عبدالعزيز (99ـ101) براى توسعه مسجد، خانه‌هاى پيامبر و همسرانش را تخريب كردند (ابن‌سعد، همانجا). اين خانه ساده و زاهدانه به عنوان شكلى از تركيب خانه و مسجد متناسب با شئون يك رهبر اسلامى، به صورت الگوى ويژه‌اى در ضمير مسلمانان باقى مانده است. در اين نمونه، در ضمن نزديكى خانه و مسجد، فضاى آن تفكيك شده بود (هيلن‌برند، ص 39ـ40؛ گرابار، ص 108ـ109؛ نيز رجوع کنید به حاجى‌ابراهيم زرگر، ص30ـ31). بر اين اساس، خانه‌هاى مسلمانان، چه ساده و چه اعيانى، همانند بناهاى يادمانى مثل آرامگاهها و مساجد، روح تعاليمِ اسلام را در كالبد خود دارند. اين خانه‌ها، صرف‌نظر از ويژگيهاى جغرافيايى و بومى، در بسيارى موارد همانندند و قابليت شكل‌پذيرى و كاربردى بودن تعاليم اسلامى را به نمايش مى‌گذارند. چنان‌كه دورى از تزيينات زياد و سادگى كه روح اخلاق اسلامى است، به صورت راهنمايى در ساخت خانه‌ها پذيرفته شده است. مسلمانان با رعايت دستور پيامبر اكرم صلى‌اللّه‌عليه‌وآله‌وسلم در نهى ساخت گنبد بر خانه يكى از انصار (ابوداوود، ج 4، ص360، حديث 5237) و نيز پيروى از سادگى خانه‌هاى صحابه (رجوع کنید به مصطفى‌بن حموش، ص 47) به اين سادگى وفادارى نشان داده‌اند. در اسلام به تواضع سفارش شده است (رجوع کنید به كلينى، ج 2، ص 121ـ124)، رعايت اين اصل اخلاقى در ظاهر خانه‌هاى مسلمانان كاملا مشاهده مى‌شود (رجوع کنید به مرتضى، ص 41). بدين‌گونه خانه‌ها با رعايت سادگى بيرونى، وحدت و هم‌سطح بودن زندگى مردم در جامعه اسلامى را نمايش مى‌دهند (مصطفى‌بن حموش، همانجا؛ مرتضى، ص 29؛ تصوير 10). اين مضمون در حديثى از پيامبر اكرم در نكوهش كسى كه براى خودنمايى و شهرت براى خود خانه‌اى بسازد (رجوع کنید به مجلسى، ج 73، ص 149، حديث 4)، وجود دارد. ازاين‌رو در بيشتر موارد در شهرهاى اسلامى مناطق مسكونى طبقات غنى و فقير مجزا نيست (جينايى، ص 371). از طرف ديگر، اين سادگى حاكى از نگاه ديگرى به فضاى خانه است كه علاوه بر محل سكونت، جايگاه عبادت نيز شمرده مى‌شود، چنان‌كه امام جعفرصادق عليه‌السلام درباره انتخاب محلى از منزل به عنوان «مسجد»، توصيه نموده‌اند (رجوع کنید به مجلسى، ج 73، ص 162، حديث 3، به نقل از المحاسن) و در منابع فقهى نيز به استحباب آن اشاره شده است (رجوع کنید به نوبهار، ج 1، ص 185ـ186). همچنين حسن همجوارى و رعايت حقوق همسايگان (رجوع کنید به نساء: 36؛ ابن‌هشام، ج 1، ص 359؛ كلينى، ج 2، ص 666ـ 669) اصلى است كه مستقيمآ در ساخت خانه‌ها در نظر گرفته شده و در كتب فقهى نيز فصولى به آن اختصاص يافته است و رعايت آن در احكامى مانند ايجاد نكردن مانع براى جريان هوا و نورخورشيد با بلندتر ساختن بنا از خانه‌هاى مجاور يا ساختن بالكنِ (روشن) جلو آمده از سطح ساختمان، مشاهده مى‌شود، حتى برخى فقها وجود بالكن (روشن)، به عنوان يكى از مصاديق بحث «تزاحم حقوق» مطرح كرده‌اند (رجوع کنید به علامه حلّى، ج 2، ص 173ـ175؛ مصطفى‌بن حموش، ص 48ـ49). در عين حال، يكى از توصيه‌هاى پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم‌السلام در اختيار داشتن خانه بزرگ است (رجوع کنید به ابن‌بابويه، ج 1، ص100؛ مجلسى، ص 73، ص 155، حديث 36) و بدين لحاظ در خانه‌هاى مسلمانان، توسعه داخلى است نه خارجى (خالد عزب، ص 21). گسترش خانه اسلامى فقط توسعه كالبدى آن نبوده، بلكه با گسترش خانواده و ازدواج فرزندان و تشكيل خانواده گسترده صورت مى‌پذيرفته است؛ حتى خانه‌هايى وجود دارد كه گاه تا چهار نسل را در خود جاى داده است (براى نظر مثبت اسلام درباره خانواده گسترده رجوع کنید به مرتضى، ص 34ـ 35). ديگر اينكه، توسعه كالبدى به شكل عمودى يا افقى اجرا شده است (خالد عزب، ص 29). مشخصه ثابت خانه‌هاى مسلمانان تفكيك فضاهاى زنانه و مردانه و پذيرايى از مردان نامحرم در فضايى جداگانه، براى حفظ حرمت خانمهاست. معمولا از مهمانان مرد در اتاقى مجزا، نزديك به ورودى يا در فضايى حاشيه‌اى، به نام مَضيف يا مجلس يا بيرونى، بدون ورود به داخل خانه، پذيرايى مى‌شود (رجوع کنید به بخشهاى بعدى مقاله). در بسيارى كشورها به اين بخش سَلَملِك و به محل پذيرايى از مهمانان زن و استقرار اعضاى خانواده، حَرَملِك گفته مى‌شود كه برگرفته از واژگان و فرهنگ تركى است (رجوع کنید به بخشِ تركيه). حتى در بعضى مناطق گرمسير مانند تونس، فضايى همچون پشت‌بام با ديوارهاى بلند، مخصوص زنان براى خواب و در مناطق سرد براى استفاده از آفتاب و خشك كردن لباس طراحى مى‌شود كه مردان اجازه استفاده از آن را ندارند (مصطفى‌بن حموش، ص 49). نكته جالب توجه ديگر، ورودى خانه‌هاست كه براى حفظ و رعايت حرمتها به شيوه‌اى غيرمستقيم و شكسته طراحى مى‌شود و به فضاى داخلى خانه راه مى‌يابد (براى نمونه رجوع کنید به بخشهاى ايران؛ تونس). استفاده از راهرو، دهليز، هشتى و ديگر فضاهاى واسطه‌اى نيز به اين طراحى كمك مى‌كند. در گذشته، ورودى بسيارى از خانه‌ها با زاويه نود درجه ساخته مى‌شد (خالد عزب، ص 26) و گاه ورودى ديگرى براى استفاده اختصاصى اهل خانه تعبيه مى‌شد. در موارد خاص مانند برخى الگوهاى ايرانى، با استفاده از هشتى و راهرو، خانه‌ها بدون دسترسى مستقيم به فضاى خصوصى خانه، تا پنج ورودى داشتند (پيتربريج، ص 197). به همين ترتيب، استفاده از كوبه‌هاى در با صداهاى مختلف براى تعيين جنسيت مراجعه‌كننده متداول بوده است يا ساخت ديوارهايى به نام حجاب در پشت در ورودى منازل براى جلوگيرى از ديد افراد به داخل. اين نوع پيش‌بينى‌ها در خانه‌سازى در جهان اسلام رايج بوده است (معماريان، ص 395). به كارگيرى تعاليم اسلام در اكرام مهمان (رجوع کنید به كلينى، ج 2، ص 200ـ204؛ نيز رجوع کنید به خالد عزب، ص 27ـ28) در ايجاد فضايى براى پذيرايى در خانه‌هاى سنّتى، در مقابل شيوه متفاوت مهمان‌گريزانه در برخى خانه‌هاى اروپايى، متجلى است (رجوع کنید به معماريان، ص 390ـ391). برخى ديگر از ويژگيهاى خانه‌هاى اسلامى، علاوه بر سازگارى با فرهنگ اسلام، از اوضاع تمدنى و اقليمى متأثر است، مانند ساخت خانه‌هاى درونگرا و استفاده از حياط مركزى كه در سراسر خاورميانه و شمال افريقا متداول است (جينايى، ص 369). پيشينه شناخته‌شده اين الگو حداقل به 2000 پيش از ميلاد در شهر اور در بين‌النهرين برمى‌گردد (همان، ص 371). حتى خانه‌هاى حياط‌دار در شهرهايى مانند بغداد با خانه‌هاى باستانى آن منطقه شباهت بسيار دارد (وارن و فتحى، ص 18). در مجموع، شيوه رايج در سرزمينهاى اسلامى استفاده از حياط درونى براى خانه‌هاى شهرى و حياط بيرونى براى خانه‌هاى روستايى به سبب سازگارى با كار و فعاليت آنهاست كه هر دو الگو نمونه‌هاى باستانى دارند (پيتربريج، ص 199). گرچه حياط مركزى، فضايى مسدود است، ليكن داشتن چشم‌انداز آسمان، ساكنان آن را با فضاى بيرون مرتبط و فضاى خانه را دلباز مى‌كند (جينايى، ص 376). حياط مركزى كه در برخى مناطق عنوان وسط‌الدار يا ميانسرا دارد، مركز زندگى در خانه‌هاى اسلامى محسوب مى‌شود و محل تماس افراد خانواده با هم و نيز ارتباط بخشهاى مختلف خانه است (رجوع کنید به بخشهاى تونس؛ عراق). حياط مركزى محيطى آرام است كه با افزودن عناصرى مانند حوض، كاشت درختان و گياهان، به زيباسازى فضا و لطيف نمودن هواى داخلى كمك مى‌كند (خالد عزب، ص 26؛ جينايى، ص 375) و در نواحى گرم و خشك نقش مهمى در گردش هوا دارد. اين حياطها كه معمولا با ديوارها، ايوانها و رواقهاى ستون‌دار احاطه مى‌شوند، مانع از گرم شدن فضاى داخلى مى‌گردند و فضاى خانه را تهويه مى‌كنند (پيتربريج، همانجا). جهت خانه‌ها سازگار با شرايط آب و هوايى و اقليمى در نقاط مختلف سرزمينهاى اسلامى است. براى نمونه در مصر، خانه‌ها رو به شمال و در لبنان رو به دريا ساخته مى‌شوند تا باد كافى فراهم شود (همان، ص 201ـ202). در دمشق، منازل مستطيل‌شكل و با جهت شمال به جنوب، با ْ20 اختلاف به جانب غرب طراحى شده‌اند تا بهره‌مندى از نور خورشيد كامل باشد و از تأثير باد شمال و غرب جلوگيرى گردد. همچنين از عنصرى به نام شمسه استفاده مى‌شود كه در خانه‌هاى شام و منطقه خليج‌فارس رايج است. شمسه به شكل لوحى مشبك از گچ است كه در آن شيشه‌هاى رنگى به كار رفته و در قسمتهاى فوقانى خانه نصب مى‌گردد تا نور خورشيد به صورت رنگى وارد فضاى خانه شود (خالد عزب، ص 27). در جهت‌گيرى خانه‌ها، ويژگيهاى دينى و اجتماعى نيز لحاظ مى‌شده است. براى نمونه، چادرهاى شيوخ قبايل سودان رو به مكه بوده‌است. همچنين سلسله مراتب نيز در نظر گرفته مى‌شده، مثلا چادر زنان شيخ در يك خط مستقيم قرار مى‌گرفته است تا هيچ‌يك بر ديگرى برترى نداشته باشد. نيز درِ ورودى خانه‌هاى بوسنى در جانب جنوب‌شرقى قرار داشته است تا شخص واردشونده پشت به قبله نباشد. سرويس بهداشتى نيز، بنابر احكام شرعى، در جهت قبله قرار نمى‌گيرد (پيتربريج، ص 202؛ براى اين حكم در مذاهب فقهى رجوع کنید به زحيلى، ج 1، ص 357ـ358؛ حكيم، ج 2، ص 194ـ195). براساس مجموع همين جهت‌يابىِ خانه‌هاى اسلامى، به‌ويژه در خاورميانه و شمال افريقا، به تناسب فصل و زمانهاى مختلف روز، اعضاى خانواده به مناسب‌ترين محل نقل‌مكان مى‌كردند. اين شيوه براى مقابله با گرماى تابستان بسيار كارآمد بوده است (جينايى، ص 374؛ براى نمونه رجوع کنید به بخش عراق). طراحى فضاهاى داخلى خانه نيز برگرفته از فرهنگ اسلامى به سادگى، بى‌آلايشى و كاربرى مفيد تمام اجزاى آن گرايش دارد. به منظور كاربرى كامل، فضاهاى داخلى و اتاقها چندمنظوره طراحى شده‌اند، به طورى كه كارهاى روزانه، خوردن، خوابيدن و گردهماييهاى خانوادگى در آنها انجام مى‌شود. چينش فضاهاى خصوصى و اتاق مهمان هم به گونه‌اى است كه يك فضاى واسطه بين آن دو ساخته مى‌شود (مرتضى، ص 118ـ121). ساخت خانه‌هاى درونگرا علاوه بر ايجاد حريمهاى لازم، به حفظ امنيت صاحبان آن كمك مى‌كرد و در برخى مناطق جهان اسلام كه وضع سياسى و نظامى خاصى وجود داشت، طراحى پيچيده‌ترى لحاظ مى‌شد. خانه‌هاى برج‌مانند و بدون حياط كه در يمن و مغرب و جنوب‌غربى عربستان ديده مى‌شود از اين نوع است (رجوع کنید به بخشهاى عربستان؛ يمن). ساخت نوع ديگرى از خانه‌هاى تدافعى به نام كُلا (قلعه) در منطقه كوهستانى اَفلاق (والاكيا)، در جنوب‌غربى شبه‌جزيره بالكان، به‌ويژه در زمان فروپاشى حكومت عثمانى رايج شد. كلاها سه يا چهار طبقه، با نقشه مربع و مستطيل‌شكل، ديوارهاى حجيم در طبقات پايين و يك ورودى با مَزغَلهاى تعبيه شده در ديوار (براى تيراندازى) بودند. نمونه ديگر كِسارها يا مجتمعهاى تدافعى در مغرب سرزمينهاى اسلامى است كه نقشه‌اى مربع يا مستطيل‌شكل، برجهاى مربع‌شكل در گوشه‌ها، يك ورودى، حياط مركزى و مسجد دارد. بناهاى جالب توجه مشابه، انبارهاى مستحكم جمعى در نواحى كوهستانى ليبى تا مشرق مراكش براى ذخيره موادغذايى و سلاح‌اند. اين انبارها در زمان جنگ، داراى ورودى تنگ، حياط مركزى، اتاقهايى براى سكونت خانواده‌ها، اتاق مشورت، اتاق روحانى و فضاى تداركاتى بودند (رجوع کنید به پيتربريج، ص 204ـ 205). منابع : (1) علاوه بر قرآن؛ (2) ابن‌بابويه، كتاب الخصال، چاپ على‌اكبر غفارى، قم 1362ش؛ (3) ابن‌خلدون؛ (4) ابن‌سعد (بيروت)؛ (5) ابن‌سينا، طبيعيات دانشنامه علائى، چاپ محمد مشكوة، تهران 1353ش؛ (6) ابن‌هشام، السيرة‌النبوية، چاپ مصطفى سقا، ابراهيم ابيارى، و عبدالحفيظ شلبى، ]قاهره 1355/ 1936[، چاپ افست بيروت [.بى‌تا]؛ (7) سليمان‌بن اشعث ابوداوود، سنن ابى‌داود، چاپ محمد محيى‌الدين عبدالحميد، ]قاهره، بى‌تا.[؛ (8) چاپ افست ]بيروت، بى‌تا.[؛ (9) ناصر براتى، «بازشناسى مفهوم خانه در زبان فارسى و فرهنگ ايرانى»، خيال، ش 8 (زمستان 1382)؛ (10) تيتوس بوركهارت، مبانى هنر اسلامى، ترجمه و تدوين امير نصرى، تهران 1386ش؛ (11) همو، هنر مقدس: اصول و روشها، ترجمه جلال ستارى، تهران 1381ش؛ (12) احمد بهشتى، خانواده در قرآن، قم 1386ش؛ (13) هيدنبو جينايى، «جهان كوچك خانواده پيرامون حياط»، در شهرنشينى در اسلام ]گزارش همايش بين‌المللى شهرنشينى در اسلام (28ـ22 اكتبر 1989)[، ]برگزاركننده[: مركز مطالعات فرهنگى خاورميانه‌اى توكيو، ترجمه مهدى افشار، ج 2، تهران: دفتر پژوهشهاى فرهنگى، 1386ش؛ (14) اكبر حاجى‌ابراهيم زرگر، راهنماى معمارى مسجد، تهران 1386ش؛ (15)محسن حكيم، مستمسك‌العروة‌الوثقى، چاپ افست قم 1404؛ (16) خالد عزب، تراث العمارة الاسلامية، قاهره ] 2003[؛ (17) حسين‌بن محمد راغب اصفهانى، المفردات فى غريب القرآن، چاپ محمد سيدكيلانى، تهران [1332ش]؛ (18) ايماس رَپوپورت، «خاستگاههاى فرهنگى معمارى»، ترجمه صدف آل‌رسول و افرا بانك، خيال، ش 8 (زمستان 1382)؛ (19) وهبه مصطفى زحيلى، الفقه‌الاسلامى و ادلته، دمشق 1418/1997؛ (20) عبدالحسين شرف‌الدين، موسوعة‌الامام السيد عبدالحسين شرف‌الدين، بيروت 1427/2006؛ (21) محمدبن ابرهيم صدرالدين شيرازى (ملاصدرا)، الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، تهران 1337ش، چاپ افست قم [.بى‌تا]؛ (22) حسن‌بن يوسف علامه حلّى، قواعد الاحكام، قم 1413ـ1419؛ (23) محمدمنصور فلامكى، فارابى و سير شهروندى در ايران، ]تهران [1367ش؛ (24) اصغر قائدان، تاريخ و آثار اسلامى مكه مكرمه و مدينه منوره، تهران 1386ش؛ (25) كلينى؛ (26) مجلسى؛ (27) مصطفى‌بن حموش، جوهر التمدن الاسلامى: دراسات فى فقه العمران، بيروت 2006؛ (28) غلامحسين معماريان، سيرى در مبانى نظرى معمارى، تهران 1387ش؛ (29) رحيم نوبهار، سيماى مسجد، ج 1، قم 1373ش؛ (30) كريستيان نوربرگ ـ شولتس، مفهوم سكونت: به سوى معمارى تمثيلى، ترجمه محمود امير ياراحمدى، تهران 1381ش؛ (31) مارتين هايدگر، شعر زبان و انديشه رهايى: هفت مقاله، ترجمه عباس منوچهرى، تهران 1381ش؛ (32) Nader Ardalan and Laleh Bakhtiar, The sense of unity: the Sufi tradition in Persian architecture, Chicago 1975. (33) Oleg Grabar, The formation of Islamic art, New Haven 1973. (34) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, , Edinburgh 1994. (35) Hisham function and meaning Mortada, Traditional Islamic principles of built environment, London 2003. (36) Guy T. Petherbridge, "Vernacular architecture: the house and society", in Architecture of the Islamic Traditional houses in Baghdad, Horsham, Engl. 1982. / اکرم ارجح /
|
||||
| نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی جلد : 1 صفحه : 6872 | ||||
|
www.eShia.ir