خانات قازان ، خانات قازان، خانات منشعبشده از اردوى زرين در سده نهم.

اين خانات نام خود را از شهر قازان* (مركز تاتارستان كنونى) گرفته است (د.ا.د.ترك، ذيل "Kazan hanligi") و چون قرم/ كريمه، نوغاى، آسترخان و سيبرى از خاننشينهايى است كه در جريان انحطاط و تجزيه خانات اردوى زرين* (آلتين اردو) از آن جدا و به خاننشين مستقلى تبديل شد (رجوع کنید به همان، ذيل "Altin Orda hanligi"، >تاريخ اتحاد جماهير شوروى سوسياليستى<، بخش 1، ص 88).

درباره چگونگى تشكيل خانات قازان دو نظر وجود دارد. برخى اولوغ محمدخان (رجوع کنید به رمزى، ج 2، ص 54؛ تمير، ص 409) و برخى محمودخان پسر وى را بنيانگذار اين خانات مىدانند. مىتوان گفت كه خانات قازان در فاصله سالهاى 841 تا 849 تشكيل گرديد و از 849 به بعد دولتى مستقل شد (رورليچ، ص 24؛ نيز رجوع کنید به ادامه مقاله). اولوغ محمدخان، نواده توقتمش*خان كه از 829 مقام خانى اردوى زرين را داشت، در پى از دست دادن مقامش در 841 درنتيجه غلبه برادرش كُچك (كوچك) محمدخان، ناگزير از تركِ سراى، پايتخت اين خانات، شد و به دوك اعظم مسكو، واسيلى دوم معروف به كور پناه برد (رياسانوفسكى، ص 102ـ103؛ نيز رجوع کنید به رمزى، ج 1، ص660ـ663، 678، ج 2، ص 52ـ53)، اما برخلاف انتظارش واسيلى از بيم خانات اردوى زرين لشكرى را براى بيرون كردن اولوغ محمدخان فرستاد. در آن زمان، حكام شهرهاى روس خراجگزار اردوى زرين بودند. اولوغ محمدخان هم پس از مقابله با آنان به قازان رفت و قلعه محكمى در كنار قلعه قديمى آن بنا كرد (رجوع کنید به رمزى، ج 2، ص 53ـ54).

سرزمينى كه اولوغ محمد در آنجا استقرار يافت، بخش ميانه حوضه رودخانه ايدل (ولگا) بود كه تقريباً با قلمرو دولت قديم بلغار مطابق است (گروسه، ص 778). اتباع غالباً تركتبار اين دولت كه در اوايل قرن چهارم به اسلام گرويده بودند (رجوع کنید به بلغار*)، با يورش مغولان در حدود 634ـ635، به اطاعت خانات اردوى زرين درآمده بودند، تا اينكه در 762 با حمله ويرانگر پولاد تيمورخان بسيارى از بلغارها به شمال مهاجرت كردند و شهر قازان را در فاصله 115 كيلومترى شهر بلغار بنياد نهادند (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذيل "Bulghar"؛ د. ا. ترك، ج 2، ص 790). اين شهر، ظاهراً همان قازان قديم است كه عالم بيك و آلتينبيك، پسران عبداللّهخان، خانايدلِ (ولگا) بلغار در محل تلاقى رود كازانكا و ولگا بنانهاده بودند. شهر مذكور در فاصله 45 كيلومترى شمال قازان فعلى قرار داشت (د. ا. د. ترك، ذيل "Kazan"). به گفته رمزى (ج 2، ص 50ـ51)، قازان به فرمان باتو*خان و به دست پسر او (صرتق) ساخته شده بود. لشكركشيهاى تيمور در 793 و پايان 796 براى سركوبى توقتمش كه با كشتار و چپاول همراه بود، اردوى زرين را تضعيف و روسها را قوى كرد، در نتيجه در 801 يا 802 دوك مسكو، بلغار، قازان را تصرف كرد و پس از به دست آوردن غنايم به مسكو بازگشت.

از قرار معلوم خرابيهاى هر دو شهر بعدها ترميم شد و اولوغ محمد در 831 هنگامى كه خان اردوى زرين بود، در بلغار سكه ضرب كرد. وى حدود يك دهه پس از آن و در پى نابسامانى در قازان بهسبب آشفتگيهاى داخلى اردوى زرين و ناتوانى اهالى قازان در مقابل تهديدهاى روسها، خانات قازان را در آنجا بنياد نهاد (منز، ص 72؛ نيز رجوع کنید به گوگچه، ص 17ـ18؛ د.ا.د.ترك، ذيل "Kazan hanligi"). او در 843 با لشكرى گران تا پشت دروازههاى مسكو پيش راند. لشكر روس شكست خورد و واسيلى دوم، دوك مسكو، از پايتخت خود گريخت (د.ا.ترك، ج 2، ص 791). در جريان اين لشكركشى، از جانب راست رود ولگا تا محل تلاقى رود اوقه/ اوكا به آن و نيز شهر نيژنى نووگورود/ نووغرود از تصرف روسها خارج شد (گوگچه، ص 18).

لشكركشى دوم اولوغ محمد به روسيه در 849 در سوزدل/ سوزدال روىداد. نيروهاى روس درهم شكسته شدند. واسيلى هم با جمعى از وابستگانش به اسارت درآمد و گذشته از پرداخت مبلغ كلانى فديه، در قبال قازان تعهداتى نيز پذيرفت. مأمورانى از قازانيها براى نظارت بر اجراى شرايط قرارداد، به مسكو و ايالات ديگر اعزام شدند و قلعه ميشچر يا خان كرمان و به روسى كاسيمسكى (قاسمسكى/ قاسموف) در 250 كيلومترى مسكو و در ساحل رود اوقه، به قاسم پسر اولوغ محمد واگذار شد تا جريان امور در ايالت مسكو را از نزديك تحتنظر داشته باشد (همانجا؛ رمزى، ج 2، ص 54ـ60).

اولوغ محمدخان با به اطاعت درآوردن كنياز مسكو، درصدد احياى خانات اردوى زرين با متحد كردن مناطق مختلف آن بود اما اندكى پس از بازگشتش به قازان به ناگهان درگذشت (تمير، ص 409ـ410؛ د.ا.ترك، همانجا). به روايتى نيز به دست محمود، پسر بزرگش كشته شد (ورنادسكى، ص 46؛ رمزى، ج 2، ص 59؛ گروسه، همانجا). در دوره خانىِمحمود (حك: 849ـ866) و پسرش خليل (حك : 866ـ872) هنوز قرارداد صلح بين قازان و مسكو برقرار بود. اما با حكومت ابراهيمخان (حك : 872ـ884)، پسر محمودخان و نوه و سومين جانشين اولوغمحمد، زمينهاى براى ايجاد جنگ خانگى در قازان ايجاد گرديد. وى در درگيرى با قاسمخان عمو و پدرخواندهاش (قاسم، همسر محمودخان را به عقد خود درآورده بود)، توانست قاسمخان را كنار بزند. پس از آن، قاسم و برادرش يعقوب، به مسكو پناهنده شدند و بعدها خانات قاسم را تشكيل دادند (رجوع کنید به ادامه مقاله).

آغاز حكومت ابراهيمخان با حمله نيروهاى مسكو در زمان ايوان سوم ملقب به كبير رقم خورد. او قاسمخان را با لشكريان روس به قازان فرستاد (د.ا.د.ترك، ذيل "Kasim hanligi")، اما اين نيروها شكست خوردند (رمزى، ج 2، ص60ـ61). در لشكركشى ديگر روسها، آنها بار ديگر مغلوب شدند و شهر وياتكا به تصرف ابراهيمخان درآمد. در حمله سوم، قازان محاصره شد، ازاينرو، ابراهيم از در صلح درآمد. كشمكشها بر سر جانشينى و درگيريها بين تاتارهاى قازانى با روسها، تا مرگ ابراهيمخان در 884 ادامه داشت (هامرـ پورگشتال، ص 402؛ گروسه، ص 779). پس از وى، پسرش على (در بعضى منابع الهام رجوع کنید به رمزى، ج 2، ص 66؛
د.اسلام، چاپ اول، ذيل "Kazan") جانشين او شد اما برادرش محمدامين، به روسيه پناه برد و در 17 رجب 892 با كمك نيروهاى روسى به سوى قازان رفت و آنجا را محاصره كرد. علىخان دستگير و به مسكو فرستاده شد و به فرمان ايوان سوم به سيبرى تبعيد گرديد. محمدامين به قيمومت دانيل خولومى، فرمانده قواى روسى، بر تخت خانىِ قازان نشست (رمزى، ج 2، ص 66ـ70؛
د.ا.ترك، ج 6، ص 509) و روسها براى نخستين بار به مركز خانات قازان وارد شدند و اين خانات زيرنظر مستقيم ايوان سوم قرار گرفت (رجوع کنید به گوگچه، ص 19ـ20؛
د.ا.د.ترك، "Kazan hanligi").

در 902، اهالى قازان بر ضد محمدامين شوريدند و برادرش عبداللطيف را به حكومت برگزيدند اما وى نيز راه ستم پيش گرفت و در 908 عزل شد و محمدامين بار ديگر به حكومت رسيد. بااينهمه، پس از چندى، محمدامين بر روسها شوريد و قشون روس را شكست داد و بعضى از شهرهاى روسيه را به تصرف درآورد و در بهار 912 به قازان بازگشت. ايوان سوم، ظاهرآ براثر فشار روحى ناشى از اين شكست درگذشت و پسرش واسيلى چهارم جاى او را گرفت. حمله انتقامجويانه او به قازان در 912 نيز به شكست انجاميد (رمزى، ج 2، ص70ـ78) و در 913، صلحى مبتنى بر حقوقى برابر ميان قازان و مسكو منعقد شد (د. اسلام، چاپ دوم، ذيل "Kazan").

با مرگ محمدامين در 924، حكومت اولاد اولوغ محمدخان بر خانات قازان پايان پذيرفت (رورليچ، ص 27؛
گروسه، ص780). پس از آن به مدت نزديك به سىسال، خانات قازان مابين خانهاى قاسم، شاهعلى و جانعلى (پسران اللهيارخان استراخانى) كه مورد حمايت مسكو بودند و شاهزادگان تاتارْ تبارِ كريمه، صاحبگراى و برادرزادهاش سعادتگراىخان، كه بر ضد روسيه بودند، دست به دست شد (رجوع کنید به رمزى، ج 2، ص 85ـ152؛
جودتپاشا، ج 1، ص 264؛
فيشر، ص40). در اين جابهجاييها، جناحهاى موافق و مخالف روسيه قرار داشتند و نفوذ يا عدم نفوذ روسيه بستگى به تسلط قدرتهاى رقيب داشت (رجوع کنید به رمزى، ج 2، ص 88ـ97، 113ـ119؛
بطال ـ تايماس، ص30ـ32؛
تمير، ص410ـ411). سرانجام در زمان ايوان چهارم معروف به مخوف، در جنگ و محاصرهاى طولانى، قازان در 959/1552 به دست نيروهاى ايوان افتاد (رجوع کنید به رمزى، ج 2، ص 143ـ150؛
والتر، ص 147؛
گوگچه، ص20). روسها شهر را غارت كردند و به قتلعام ساكنان شهر پرداختند و تمام مساجد و مدارس را از بين بردند (د.ا.ترك، ج 6، ص 514ـ515). از آن زمان به بعد تا اوايل قرن يازدهم/ شانزدهم، چندين قيام عليه روسها روى داد كه به شدت سركوب شد (د.ا.د.ترك، همانجا). روسها با تصرف كردن خانات آستراخان در 963/1556، رودخانه ولگا را كه از ديرباز به تركان تعلق داشت به رودخانهاى روسى تبديل كردند و از اينراه تزارهاى روسيه به درياى خزر و قفقاز و ماوراى آن دست يافتند (رمزى، ج 2، ص150ـ157؛
ورنادسكى، ص 52؛
والتر، ص 148). با اين همه، روسها نتوانستند اسلام را در اين منطقه ريشهكن كنند (رجوع کنید به براكسآپ، ص320).

خانات قاسم. با پناهنده شدن قاسم به دربار مسكو، وى تحتالحمايه روسها شد. او در قلعه ميشچر (خان كرمان) كه روسها آنجا را كاسيمسكى ناميدهاند و در ساحل چپ رود اوقه قرار داشت، سكنا گزيد (رمزى، ج 2، ص60). اين شهر در 250 كيلومترى مسكو و در 470 كيلومترى جنوب غربى قازان قرار داشت (د.ا.د.ترك، ذيل "Kasim hanligi"). از اين زمان، قاسموف مركز خانات قاسم شد. جمعيت اين شهر، غيرروس بودند و مردمان تاتار و فينو ـ اويغور از ديرباز در آنجا سكونت داشتند.

خانات قاسم با خاننشينهاى ديگر كه در جريان تجزيه اردوى زرين تشكيل گرديده بود تفاوت داشت، زيرا كه اين خانات فاقد سلسله حاكم از خود بودند و كنيازهاى بزرگ و تزارهاى مسكو، خانهاى آنجا را منصوب مىكردند (رورليچ، همانجا). با تشكيل اين خانات در حد فاصل قلمروهاى روسهاى مسكو و تاتارهاى ولگا و استمداد قاسم از واسيلى دوم، براى نخستين بار يك خان مغول تحت فرمان يك كنياز روس قرار گرفت (رجوع کنید به والتر، ص 126؛
ورنادسكى، ص 46). تأسيس خاننشين قاسموف چنان اهميتى براى روسيه داشت كه آن را نقطه عطفى در مناسبات بين جنگل و دشت خواندهاند (رجوع کنید به رياسانوفسكى، ص 102ـ103).

پس از مرگ قاسمخان در 873، پسرش دانيل به خانى رسيد و پس از مرگ وى در 882، خانىِ اولاد اولوغ محمد در خانات قاسم پايان گرفت. بعد از آن، بهترتيب خانهايى از خاندانهاى حاكمِ گراى خانات كريمه، خانات آستراخان (چون شاهعلى و جانعلى)، نوادگان احمد، خانِ اردوى زرين، و خانات سيبرى به خانى خانات قاسم منصوب گرديدند. با گذشت زمان بر نفوذ تزارهاى مسكو بر اين خانهاى دستنشانده افزوده مىشد تا آنكه پس از مرگ واپسين خان، يعنى فاطمه سلطان بيكه در 1092، نزديك به 130 سال پس از برافتادن خانات قازان، تزارها كه ديگر نيازى به وجود خانات قاسم احساس نمىكردند، آن را منحل كردند.

خانهاى مورد بحث در تمام اين مدت به اتفاق نيروهاى تحت فرمان خود در لشكركشيهاى روسيه بر ضد خاننشينهاى تاتار و كشورها و مردمان ديگر و در سركوبى قيامهاى درگرفته برضد تزاران و حتى در كشمكشهاى جانشينى دربار تزارى شركت كردند. در اين مدت، اگرچه بعضى از اين خانها به مسيحيت گرويدند و نام عوض كردند، ليكن تلاشهاى روسيه براى روس و مسيحى گرداندن اهالى مسلمان خانات قاسم با توفيق همراه نبود (رجوع کنید به د.ا.ترك، ذيل "Kasim hanligi"؛
د.ا.د.ترك، همانجا). احمد تمير (ص410) وجود دودستگى و اختلافات داخلى بر سر جانشينى را كه مسكو نيز در آن نقش مؤثرى داشت، از علل انحطاط اين دو خانات دانسته است. در طى بيش از يك سده عمر خانات قازان، نوزده بار خانهاى آن عوض شدند، در حالىكه در همان مدت فقط چهار فرمانروا در مسكو تغيير يافتند (رجوع کنید به همانجا).

خانات قازان از جهت اوضاع اقتصادى و ساختار حكومتى تا حدودى ادامه خانات ايدل (رجوع کنید به د. ا. د. ترك، ذيل "Idil Bulgar hanligi") بوده است. وجود رودها و شاخابههاى متعدد و بهويژه دو رود بزرگ ولگا و كاما، خاك حاصلخيز، جنگلهاى پر از شكار و امكانات طبيعى ديگر زمينه مساعدى براى رشد و توسعه كشاورزى و دامدارى و صنعتگرى و تجارت فراهم آورد كه به رشد تجارت خارجى كمك مىكرد. نظام اجارهدارى اراضى موقعيت ممتازى را براى خان، اشراف و اوقاف به منزله زمينداران بزرگ فراهم آورد. شيوه سه نوبتى گردش محصول (محصولات اصلى، آمايش زمين، محصولات جانبى) توأم با باغبانى و دامدارى رواج داشت. شكار هم مكمل عمده تأمين معاش دهقانان به شمار مىآمد. پوست حيوانات خزدار نظير سمور، سنجاب و سگ آبى هم از كالاهاى عمده تجارتى در حرفههايى چون چرمسازى، كفاشى، جواهرسازى و سفالگرىِ سنّت بلغارى همچنان ادامه داشت (رورليچ، ص30؛
د. ا. ترك، ج 6، ص 507). كار اصلى اهالى كشاورزى بود، گذشته از تركان مسلمان، چوواشها و فينها هم به كشاورزى مىپرداختند (رجوع کنید به بطال ـ تايماس، ص 24).

يكى از جهانگردان قرن دهم/ شانزدهم نوشته است كه قازانيها نسبت به همتباران ديگر خود متمدنترند، زيرا آنها زمين را شخم مىزنند، مىكارند، در خانه (و نه در چادر )زندگى مىكنند و به دادوستدهاى مختلف اشتغال دارند. جهانگردان بيگانه هم از تاجرپيشگى قازانيها با تمجيد ياد كردهاند (همان، ص 25). تجارت از ديرباز چنان توسعه دامنهدارى در ميان بلغارها داشته كه انتشار اسلام در ميان آنها از دستاوردهاى آن بهشمار آمده است (رجوع کنید به بلغار*). اگرچه ولگاى ميانه درنتيجه استيلاى مغول و اردوى زرين نقش وساطت در تجارت بين شرق و غرب و شمال و جنوب را بالمّره از دست داده بود، با استقرار دولت خانات، به جهت موقعيت جغرافيايى قازان و وجود شبكه راههاى گسترده آبى، تجارت، بهويژه تجارت عبورى (ترانزيتى) در آن منطقه، قازان را در نيمه دوم نهم/ پانزدهم به يك مركز عمده تجارتى با بازارهاى روزانه و ساليانه تبديل كرد (رورليچ، همانجا؛
د.ا.ترك، ج 6، ص 507؛
د.ا.د.ترك، ذيل "Kazan hanlgi"). بازرگانان بيگانه زيادى در قازان مقيم مىشدهاند و گويا محلهاى مخصوص ايشان بهوجود آمده بودهاست. در 24 سپتامبر هر سال، در يكى از جزاير ولگا، كه در نزديكى قازان قرار داشته، بازار مكارهاى برپا مىشده و برپايى آن، نقل و انتقالات كالاهاى تجارتى را تسهيل مىكردهاست (د.ا.ترك، همانجا). مسكو كه از تجارت با قازان استفاده مىبرد، منافعش تحتالشعاع تحولات سياسى در مناسباتش با تاتارها، بهويژه خانات قازان و كريمه قرار مىگرفت. چنانكه قازان به مدت دو دهه صحنه رقابت مسكو و كريمه به منظور كسب موقعيت انحصارى براى خودشان بوده است (رجوع کنید به رورليچ، ص 28). واسيلى سوم (1505ـ1533) كه ادامهدهنده سياست فشار وارد كردن ايوان سوم (رجوع کنید به سطور گذشته) بر خانات قازان بود، با صدور فرمانى تجارت بازرگانان روسى را در پايتخت خانات ممنوع اعلام كرد و در مقابل، بازار مكاره ساليانهاى را ابتدا در واسيلسورسك و سپس در نزديكى صومعه سنماكاريوس، واقع در محل پيوستن رود وتلوگا به ولگا بنياد نهاد كه به رقيب موفقى در برابر قازان تبديل شد. اين بازار در اوايل قرن سيزدهم/ نوزدهم به نيژنى نووگرود منتقل شد و شهرتى گسترده كسب كرد (رياسانوفسكى، ص 108؛
د.ا.ترك، ج 6، ص 511).

وجود زمينه اقتصادى (رجوع کنید به سطور بالا) از ديرباز بستر مساعدى براى رشد و پيشرفت يكجانشينى و پيدايش روستاها و شهرها در منطقه ميانى ولگا پديد آورد (رجوع کنید به رورليچ، ص30؛
د.ا.ترك، همانجا). تأثير تمدن اسلامى بر توسعه شهرنشينى و ساختار شهرها و شيوه زندگى ساكنان آنها هم واقعيتى است كه اسناد تاريخى و حفاريهاى باستانشناسى آن را تأييد مىكند. يافتههاى كاوشهاى مذكور حاكى از آن است كه اهالى خانات عمومآ به دامدارى، زراعت، ماهىگيرى و تجارت پوست و پوستين و غيره اشتغال داشتهاند (رجوع کنید به د.ا.د.ترك، همانجا).

ادبيات در دوره خانات قازان رشد و ترقى يافت، اما متأسفانه آثار معدودى در اين زمينه به دست آمدهاست. معروفترين شاعر شناختهشده اين دوره محمديار محموداوغلو است كه آثارى چون تحفه مردان و وفور صدور را در آستانه سقوط خانات سروده است. شاعران گمنامى نيز بىگمان وجود داشتهاند كه متأسفانه آثارى از سرودههاى ايشان به روزگار ما نرسيدهاست. از وجود شاعرانى به نام قريفبك، اُمّىكمال، محمدشرف اطلاع داريم كه آخرين آنها مؤلف اثرى بهنام ظفرنامه ولايت قازان بودهاست (رورليچ، ص 31؛
د.ا.د.ترك، همانجا). به نظر مىرسد كه زبان ادبى تاتارى در سالهاى پيش از سقوط خانات شكل يافته بودهاست. يرليغى كه صاحبگراى خان صادر كرده و به «خانيرليغى» معروف شده و موجود است، ضمن داشتن ارزش تاريخى، نمونهاى از زبان ادبى ادارى آن دوره را نيز به دست مىدهد (رورليچ، ص30ـ31؛
د.ا.د.ترك، همانجا).

---

منابع:
(1) مارى براكسآپ، «تاتارهاى ولگا»، در مليتهاى شوروى : مجموعه 21 مقاله، زير نظر گراهام اسميت، تهران: شركت انتشارات علمى و فرهنگى، 1375ش؛
(2) احمد جودتپاشا، تاريخ جودت، استانبول 1309؛
(3) م.م. رمزى، تلفيق الاخبار و تلقيح الاثار فى وقائع قَزّان و بلغار و ملوك التتار، اورنبورگ 1908، چاپ افست تهران 1976؛
(4) رنه گروسه، امپراطورى صحرانوردان، ترجمه و تحشيه عبدالحسين ميكده، تهران 1353ش؛
(5) جمال گوگچه، قفقاز و سياست امپراتورى عثمانى، ترجمه وهاب ولى، تهران 1373ش؛
(6) والتر، تاريخ روسيه: از پيدايش تا 1945، ترجمه نجفقلى معزّى، تهران 1338ش؛


(7) Abdullah Battal-Taymas, Kazan Turkleri: Turk tarihinin hazin yapraklari, Ankara 1988;
(8) EI1, s.v. "Kazan" (by W. Barthold);
(9) EI2, s.vv. "Bulghar" (by I. Hrbek), "Kazan" (by W. Barthold [A. Bennigsen];
(10) Alan Fisher, The Crimean Tatars, Stanford, Calif. 1987;
(11) Joseph von Hammer- Purgstall, Geschichte der goldenen Horde in Kiptschak: das ist der Mongolen in Russland etwa 1200-1500, Pesth 1840, repr. Amsterdam 1979;
(12) History of the USSR, translated from the Russian by George H. Hanna, pt.1, Moscow: Progress, 1977;
(13) IA, s.vv. "Bulgar" (by Akdes Nimet Kurat), "Kasim hanligi", "Kazan" (by Resid Rahmeti Arat);
(14) Beatrice Forbes Manz, The rise and rule of Tamerlane, Cambridge 1991;
(15) Nicholas Valentine Riasanovsky, A history of Russia, New York 1993;
(16) Azade-Ayse Rorlich, The Volga Tatars: a profile in national resilience, Stanford, Calif. 1986;
(17) Ahmet Temir, "Kazan hanligi (1437-1552)", in Turk dunyasi el kitabi, vol.1. Ankara: Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu, 1992;
(18) TDVIA, s.vv. "Altin Orda hanligi" (by Mehmet Saray), "Idil Bulgar hanligi" "Kasim hanligi" (by Ahmet Tasagil), "Kazan", "Kazan hanligi" (by Ismail Turkoglu);
(19) George Vernadsky, A history of Russia, New Haven 1942.

/ رحيم رئيس نيا /