خامنه ، خامنه، شهرى در شهرستان شبستر در استان آذربايجان شرقى. اين شهر در پنج كيلومترى شمالغربى شهر شبستر و در حدود 72 كيلومترى شمالغربى تبريز، در شمال راه اصلى شبستر ـ سلماس قرار دارد (خاماچى، ص 311). خامنه در بخش مركزى شهرستان و در ارتفاع 1380 مترى از سطح دريا، در كوهپايهاى با شيب رو به جنوب واقع شده است (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور، 1385ش، ذيل «استان آذربايجان شرقى»؛ اولين نقشه برجسته نماى آذربايجان). رشتهكوه ميشوداغ (با قله علمدار با ارتفاع 155 ،3 متر) از شمال به شهر مشرف است. جنوب شهر نيز به شورهزارهاى شرقى بندر شرفخانه در شمالشرقى درياچه اروميه منتهى مىشود (رجوع کنید به اطلس راههاى ايران، ص 18ـ19؛ جعفرى، ج 1، ص 379). رودهاى فصلى كبوتر على (ياكافتار على) كه از مغرب شهر مىگذرد و داريان كه از ميان شهر عبور مىكند، مهمترين منابع آبهاى سطحى شهر به شمار مىروند. خامنه در گذشته قناتهاى متعددى داشت (رجوع کنید به خاماچى، همانجا؛
روشن، ص 27). راه ارتباطى تبريز ـ شبسترـ سلماس كه از فاصله چهاركيلومترى جنوب شهر عبور مىكند، مهمترين جادهاى است كه خامنه را با شهرهاى ديگرى مانند شندآباد در جنوب، كوزهكنان و تسوج* در مغرب مرتبط مىسازد (رجوع کنید به اطلس راههاى ايران، همانجا). اقتصاد شهر وابسته به دامپرورى و كشاورزى، و بادام و سيبزمينى از جمله محصولات آنجاست (رجوع کنید به رزمآرا، ج 4، ص 183؛
خاماچى، ص 312). شهر پيشينه تجارى دارد و در گذشته علاوه بر بازار هفتگى معروف، بازارى براى كاروانهاى تجارى منطقه داشته است (فرقانى، ص 18؛
خاماچى، ص 313).

خامنه در 1314ش شهر و تابع تبريز شد و از 1369ش با تشكيل شهرستان شبستر، تابع آنجا گرديد (ايران. وزارت كشور، 1382ش، ذيل «استان آذربايجان شرقى»). جمعيت شهر در دهه 1330ش، بالغ بر 800 ،4 تن بوده، اما بنابر سرشماريها، در 1375ش بالغ بر 500 ،2 تن و در 1385ش بالغ بر 700 ،2 تن جمعيت داشته است. كاهش جمعيت به سبب مهاجرت اهالى بوده است. مردم آنجا شيعهاند و به زبان تركى و فارسى صحبت مىكنند (رجوع کنید به رزمآرا، همانجا؛
مركز آمار ايران، 1376ش، ص هفتاد و دو، همو، 1385ش، ذيل «استان آذربايجان شرقى»).

خامنه از قصبات مهم ناحيه (محال) ارونق در حومه تبريز به شمار مىرفت (رجوع کنید به آذرى، ص 10؛
سليمىفرد، ص 117). ظاهرآ نام قديمى آن خومنا و مركز توليد پارچه بود (رجوع کنید به خاماچى، همانجا). گزارشهاى موجود از وضع شهر در دورههاى صفويه و قاجاريه، بيانگر اعتبار اين قصبه در ميان قصبات تبريز است (رجوع کنید به جُنابدى، ص 223؛
رياحى، ص 159ـ162). در 1317 و پيش از دوره مشروطه، نخستين مدرسه شهرستان در خامنه تأسيس شد كه در ابتدا به نام بانى آن، مدرسه معرفت و در 1305ش، پس از دولتى شدن، مدرسه نثار ناميده شد (رجوع کنید به روشن، ص 67ـ68؛
فرقانى، ص 141؛
خاماچى، ص 312). شهر داراى چنار كهنسالى است كه گويا قرنها قدمت دارد (رجوع کنید به فرقانى، ص 18، 27). از آثار تاريخى شهر مساجدى احتمالا متعلق به سدههاى پنجم و ششم، مسجد ميرپنج از دوره قاجاريه، قلعه هراتى و حمام قديمى است كه در 1386ش به موزه هداياى خامنه تبديل شد (رجوع کنید به خاماچى، ص 311، 313؛
جعفرى، ج 3، ص 454). شيخمحمد خيابانى* از بزرگان منسوب به خامنه است. وى در 1297 در آنجا به دنيا آمد و مقدمات علوم دينى را در خامنه فراگرفت (آذرى، همانجا؛
فرقانى، ص 68). ميرزا فتحعلى آخوندزاده* نيز از شخصيتهاى خامنه در دوره معاصر به شمار مىرود (روشن، ص 130ـ131، 161؛
براى اطلاع درباره ديگر مشاهير خامنه رجوع کنید به فرقانى، ص 134، 137، 140ـ141).

---

منابع:
(1) على آذرى، قيام شيخمحمد خيابانى در تبريز، (تهران) 1354ش؛
(2) اطلس راههاى ايران، تهران: گيتاشناسى، 1387ش؛
(3) اولين نقشه برجسته نماى آذربايجان، مقياس 000،1:500، تهران: سحاب، 1363ش؛
(4) ايران، وزارت كشور. معاونت سياسى. دفتر تقسيمات كشورى، عناصر و واحدهاى تقسيمات كشورى: آذر 1385، (تهران 1385ش)؛
(5) همو، نشريه تاريخ تأسيس عناصر تقسيماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛
(6) عباس جعفرى، گيتاشناسى ايران، تهران 1368ـ1379ش؛
(7) ميرزابيگبن حسن جُنابدى، روضةالصفويه، چاپ غلامرضا طباطبايى مجد، تهران 1378ش؛
(8) بهروز خاماچى، فرهنگ جغرافياى آذربايجان شرقى، تهران 1370ش؛
(9) رزمآرا؛
(10) حسين روشن، شبستر و پيرامون آن، تهران 1371ش؛
(11) محمدامين رياحى، تاريخ خوى، تهران 1378ش؛
(12) عبدالحسين سعيديان، شناخت شهرهاى ايران، تهران 1379ش؛
(13) احمد سليمىفرد، گونهاى بررسى و تحقيق در مورد اوضاع طبيعى، اقتصادى و انسانى شبستر، تهران 1371ش؛
(14) محمدجواد فرقانى، مختصرى از تاريخ شبستر (مهد فرهنگ) و ابرار آن، تهران 1381ش؛
(15) مركز آمار ايران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1375: موزه هداياى خامنه (حمام تاريخى خامنه)، (تبريز): سازمان ميراث فرهنگى صنايعدستى و گردشگرى آذربايجانشرقى، 1388ش (دفترك)؛
(16) نتايج تفصيلى كل كشور، تهران 1376ش؛
(17) همو، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1385: نتايج تفصيلى كل كشور، 1385ش؛


Retrieved Sep.13, 2009, from http://www.sci.org.ir/ portal/ faces/ public/ census 85/ census 85. natayej/ census 85.rawdata.

/ محسن رنجبر /