خالع ، خالع، حسين بن محمد، نحوى، لغوى و شاعر قرن چهارم و پنجم هجرى. كنيهاش ابوعبداللّه و مشهور به خالع است (خطيب بغدادى، ج 8، ص 678؛ سمعانى، ج 2، ص 312). در بين مآخذ فقط بغدادى در هديةالعارفين (ج 1، ستون 306) او را خالعى معرفى كرده است.

وى در آغاز جمادىالاولى 330 در رافقه از شهرهاى كرانه فرات به دنيا آمد و بعدها به بغداد رفت و در بخش شرقى آن ساكن شد (خطيب بغدادى، ج 8، ص 679؛ سمعانى، همانجا). برخى منابع او را از نسل معاويةبن ابوسفيان معرفى كردهاند (رجوع کنید به ياقوت حموى، ج 3، ص 1146؛
سيوطى، ج 1، ص 538).

او از ابوسعيد سيرافى* و ابوعلى فارسى* نحو آموخت. خالع از غلام ثعلب* ابوالقاسم سليمانبن احمد طبرانى و ديگران روايت كرده است و خطيب بغدادى و ابوالفتح مصرى از او روايت كردهاند (رجوع کنید به خطيب بغدادى؛
سيوطى، همانجاها؛
نيز رجوع کنید به امين، ج 6، ص 145). در مآخذ اهل سنّت درباره مذهب خالع سخنى به ميان نيامده است اما او را به دروغگويى توصيف كردهاند (براى نمونه رجوع کنید به ذهبى، ج 2، ص 547؛
ابنحجر عسقلانى، ج 2، ص 310) حال آنكه سيدمحسن امين، از مؤلفان شيعه (همانجا)، كذاب بودن او را نپذيرفته است. نجاشى (ص70) كه معاصر خالع بوده است، او را بسيار مختصر و با عنوان اديب و شاعر معرفى مىكند. از اين امر چنين استنباط مىشود كه نجاشى او را شيعه مىدانسته است. شيخ طوسى، معاصر ديگر خالع، از او و آثارش نامى نبرده است كه شايد به دليل اثبات نشدن تشيع خالد باشد (رجوع کنید به شوشترى، ج 3، ص 520).

كتابهاى رجالى شيعه كه در سده چهاردهم تأليف شده است، همان سخنان نجاشى را درباره خالع آوردهاند (براى نمونه رجوع کنید به مامقانى، ج 22، ص 423ـ424؛
خويى، ج 6، ص 74). سيدمحسن امين (همانجا) او را به صراحت شيعه مىداند و معتقد است اينكه خالع از نسل معاويه است با شيعه بودنش مغايرتى ندارد.

اغلب منابع درگذشت وى را 422 ذكر كردهاند (براى نمونه رجوع کنید به خطيب بغدادى، ج 8، ص 680؛
سمعانى، ج 2، ص 313؛
ابنحجر عسقلانى، ج 2، ص 311)، اما ابنجوزى (ج 15، ص 210) 421 را سال درگذشت وى مىداند.

در هيچيك از مآخذ ديوان شعرى به خالع نسبت داده نشده است. ياقوت حموى در معجمالادباء (ج 3، ص 1147) فقط شانزده بيت از او را نقل كرده است كه موضوع آن گفتگوى با معشوق، وصف شب و نكات اخلاقى است. اين ابيات در منابع بعدى هم تكرار شده است (براى نمونه رجوع کنید به امين، همانجا؛
شوشترى، ج 3، ص 21).

خطيب بغدادى كه از معاصران خالع است، نامى از تأليفات وى نمىبرد، اما نجاشى (همانجا) تأليف سه كتابِ صنعةالشعر، المداراة و امثالالعامة را به او نسبت مىدهد. ياقوت حموى (همانجا) و سيوطى (همانجا) صنعةالشعر را به صورت صناعةالشعر، و امثالالعامة را به شكل الامثال ذكر مىكنند و تأليفات ديگرى نظير شرح شعر ابىتمام، الادوية و الجبال و الرسال، و تخيلاتالعرب را نيز به او نسبت مىدهند كه مؤلفان متأخر هم با تفاوتهايى آنها را ذكر كردهاند (براى نمونه رجوع کنید به امين، همانجا؛
آقابزرگ طهرانى، ج 2، ص 346، 473، ج 4، ص 15، ج 13، ص 335، ج 15، ص 91). كتاب المداراة نيز در منابع متأخر به صورت الدارات (رجوع کنید به امين، همانجا) و الزّيارات (قهپائى، ج 2، ص 195) آمده است.

موضوع كتاب صنعةالشعر (صناعةالشعر) عروض و قافيه است (آقابزرگ طهرانى، ج 15، ص 91).

از ميان كتابهاى او تخيلات العرب در قرن هفتم موجود بوده است و ابن ابىالحديد (ج 19، ص 388) از آن با نام آراءالعرب و اديانها، مطالبى را نقل مىكند (نيز رجوع کنید به امين، همانجا).

مؤلفان فهرستهاى كتابهاى چاپى، نامى از خالع و آثار او نبردهاند و به نظر مىرسد كه هيچيك از آثار او تاكنون به چاپ نرسيده است.

---

منابع:
(1) آقابزرگ طهرانى؛
(2) ابنابىالحديد، شرح نهجالبلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره 1385ـ1387/ 1965ـ1967، چاپ افست بيروت (بىتا.)؛
(3) ابنجوزى، المنتظم فى تاريخ الملوك و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت 1412/1992؛
(4) ابنحجر عسقلانى، لسانالميزان، حيدرآباد، دكن 1329ـ1331، چاپ افست بيروت 1390/1971؛
(5) امين؛
(6) اسماعيل بغدادى، هديةالعارفين، ج 1، در حاجىخليفه، ج 5؛
(7) خطيب بغدادى؛
(8) خويى؛
(9) محمدبن احمد ذهبى، ميزانالاعتدال فى نقد الرجال، چاپ علىمحمد بجاوى، قاهره 1963ـ1964، چاپ افست بيروت (بىتا.)؛
(10) سمعانى؛
(11) عبدالرحمانبن ابىبكر سيوطى، بغية الوعاة فى طبقات اللغويين و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره 1384؛
(12) شوشترى؛
(13) عنايةاللّه قهپائى، مجمعالرجال، چاپ ضياءالدين علامه اصفهانى، اصفهان 1384ـ1387، چاپ افست قم (بىتا.)؛
(14) عبداللّه مامقانى، تنقيح المقال فى علم الرجال، چاپ محيىالدين مامقانى، قم 1423ـ؛
(15) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشيعة المشتهر ب رجالالنجاشى، چاپ موسى شبيرى زنجانى، قم 1407؛
(16) ياقوت حموى، معجمالادباء، چاپ احسان عباس، بيروت 1993.

/ محمود مهدوى دامغانى /