خازنى، عبدالرحمان ، خازنى، عبدالرحمان، منجم و متخصص علمالحِيَل در قرن پنجم و ششم.

1) زندگى. نام خازنى در برخى منابع، ابومنصور عبدالرحمان يا عبدالرحمان منصور ذكر شده است و گاهى نام وى را با ابنهيثم*، ابوجعفر خازن (رياضىدان سده چهارم)، و ابوالفضل خازمى (منجم سده ششم در بغداد) اشتباه كردهاند (قربانى، ص 228؛
نيز رجوع کنید به ادامه مقاله). مهمترين منبع درباره زندگى خازنى كتاب تتمة صوانالحكمة بيهقى (ص161ـ 162) است كه در آن، وى غلامى اصالتاً رومى از آنِ على خازن مروزى معرفى شده است (نيز رجوع کنید به مايرهوف، ص 267، كه نام او را قاضى العميد ابوالحسين علىبن محمد الخازن مروزى (مروى) نوشته است)؛
او به تحصيل هندسه پرداخت، به كمال رسيد و زندگى زاهدانهاى در پيش گرفت (نيز رجوع کنید به شهرزورى، ج 2، ص 82). ظاهراً خازنى ساكن شهر مرو بوده و تحت حمايت دربار سلجوقيان بهويژه سلطان سنجربن ملكشاه فعاليت مىكرده است، چرا كه وى مهمترين اثر نجومى خود يعنى زيج معتبر سنجرى را به اين سلطان تقديم كرده است (رجوع کنید به ادامه مقاله).

از تاريخ تولد و وفات خازنى اطلاعى در دست نيست، اما چون جدول مختصات ستارگان در زيج معتبر سنجرى، نسخه خطى كتابخانه واتيكان (گ 191 پ)، براى تاريخ 509 تنظيم شده و وى خلاصهاى از اين زيج را در 525 نگاشته است، رونق فعاليت او را در آغاز قرن ششم هجرى دانستهاند (رجوع کنید به زندگينامه علمى دانشوران؛
د. اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). همچنين در زيج معتبر سنجرى، نسخه خطى كتابخانه واتيكان (گ 16پ 17ر)، از دوره فعاليت رصدى 35 ساله خازنى در تأليف زيج سخن به ميان آمده است. ازاينرو شايد بتوان نتيجه گرفت كه وى دستكم از سال 475 فعاليت نجومى داشته است (گياهى يزدى، ص 77). درباره حضور و نقش خازنى در ميان گروهى از منجمان دربار ملكشاه سلجوقى كه گاهشمارى جلالى يا ملكى را پايه گذاشتند، بحثهاى فراوانى ميان مورخان علم مطرح بوده است (براى آگاهى درباره گاهشمارى جلالى رجوع کنید به تقويم*، بخش 4). برخى پژوهشگران، با استناد به نقل منابع تاريخى معدود، از نقش خازنى در پايهگذارى گاهشمارى جلالى ياد كردهاند. خازنى در زيج معتبر سنجرى (نسخه خطى كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى، ص 5)، به فرمان سلطان ملكشاه براى پايهگذارى تقويم جديد اشاره كرده و گفته است كه آغاز اين تقويم با تقويمهاى قبلى تطبيق نداشته و وى آنها را با يكديگر تطبيق داده است. جالبتوجه آنكه در همان اثر (ص 6) جدولى براى اين منظور آمده است. مدرس رضوى (خازنى، 1346ش، تعليقات، ص و، پانويس 2) از اين نوشته چنين استنباط كرده كه خازنى در اصلاح تاريخ و ابداع تقويم جلالى نقش داشته است، كه نتيجهگيرى دقيقى به نظر نمىرسد. محيط طباطبائى (ص 688ـ690)، باتوجه به اظهار علىشاهبن محمد بخارى در زيج عمدةالايلخانية (گ 6 ر) درباره دستور سلطان ملكشاه به خازنى براى پايهگذارى تقويم جلالى، اصلا خازنى را پايهگذار گاهشمارى جلالى (به نوشته خازنى تقويم سلطانى) دانسته و حتى ادعا كرده است كه منجمان بعدى با حذف نام خازنى حق او را در پايهگذارى اين گاهشمارى ضايع كردهاند. صياد (ص 205) گاهشمارى سلطانى را جدا از جلالى دانسته است و به نظر او، خازنى آن را شخصآ پيش از گاهشمارى جلالى، به امر سلطان ملكشاه، بين 467 و 468 پايهگذارى كرده بود. بهنظر تقىزاده (ص370)، حضور خازنى در اين جمع بعيد است، مگر اينكه فرض شود وى منجمى جوان بوده كه با منجمان باسابقه در دربار سلطان ملكشاه همكارى مىكرده است. احتمالا مهمترين منبع در اين باره يكى از نسخههاى زيج الغبيگ است كه در آن به خازنى و خيام* به عنوان پايهگذاران تقويم جلالى اشاره شده است (رجوع کنید به الغبيگ، ص 309، پانويس 2)، البته معلوم نيست براساس كدام منبع تاريخى، برخى خازنى را شاگرد خيام دانستهاند (رجوع کنید به روزنفلد و احساناوغلو، ص 182؛
براى همكارى خازنى با خيام رجوع کنید به صاييلى، ص 165). گذشته از اين، بايد توجه داشت كه خازنى در زيج معتبر سنجرى (رجوع کنید به نسخه خطى كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى، ص 5؛
نسخه خطى كتابخانه واتيكان، گ 105 ر، 122 پ) به اينكه خود تقويم سلطانى را ابداع كرده يا در ابداع آن نقشى داشته، اشارهاى نكرده است. جالبتوجه آنكه در اين اثر، در بسيارى موارد، روشهاى ابداعى خازنى صريحاً با ذكر نامش مشخص شدهاند (براى نمونه رجوع کنید به نسخه خطى كتابخانه واتيكان، گ 81 پ، 89 پ، 101ر؛
نسخه خطى كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى، ص 114). بهعلاوه محمدبن ايوب طبرى*، منجم و رياضىدان معاصر خازنى كه در آمل رصد مىكرد، نيز در زيج مفرد (گ 19 پ) ضمن توضيحاتى درباره تقويم جلالى، از آن با عنوان تاريخ سلطانى (بدون ذكر نام خازنى) ياد كرده است. بر اين اساس، پژوهشگران عمومآ عنوان سلطانى، ملكى و محدّث را از ديگر نامهاى گاهشمارى جلالى (و نه يك گاهشمارى مستقل از خازنى) دانستهاند (رجوع کنید به گينتسل، ج 1، ص 300؛
عبداللّهى، ص 297). در هر صورت، اظهارنظر قطعى درباره نقش خازنى در پايهگذارى گاهشمارى جلالى به پژوهشهاى بيشترى نياز دارد.

در يكى از نسخههاى نهايةالادراك از قطبالدين شيرازى آمده است كه خازنى در اصفهان رصدهايى انجام داد. احتمال مىرود كه اين مطلب افزوده ناسخان بعدى باشد (رجوع کنید به زندگينامه علمى دانشوران، ص 336). خازنى در برخى جدولهاى نجومىِ زيج معتبر سنجرى كه مقدار عددى عرض جغرافيايى لازم بوده، مقدار 37 و 40 (با ذكر نام شهر مرو) را بهكار برده است (براى نمونه رجوع کنید به نسخه خطى كتابخانه واتيكان، گ 160 پ ـ161ر؛
نسخه خطى كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى، ص100). در حاشيه تاريخ وصّاف (ص 52) آمده است كه حسامالدين سالار، عبدالرحمان خازنى و اوحدالدين انورى در 527 رصد كردند و زيج شاهى تأليف مشترك آنهاست. از اين زيج نسخهاى در دست نيست، اما اگر حسامالدين سالار مذكور همان حسامالدين علىبن فضلاللّه(بن) سالارِ معاصر خواجه نصير در قرن هفتم باشد، مطلب فوق قطعاً نادرست است (رجوع کنید به حسامالدين سالار*). نام خازنى نيز در زمره منجمانى آمده است كه حوادث ناگوارى را پيامد توفان ناشى از مقارنه سيارات در سال 582 پيشگويى كرده بودند و البته اين توفان رخ نداد. در اين باره ترديد جدّى وجود دارد و احتمالا نام وى را با خازمى اشتباه كردهاند (رجوع کنید به مينوى، ص 28ـ31)، زيرا قفطى (ص 426ـ427) از پيشگويى نادرست خازمى در اين باره ياد كرده است.

به نوشته كندى (ص 198)، خازنى در زمره 22 منجم يا گروههاى رصدى دوره اسلامى بوده كه رصدهاى مستقلى انجام داده است. قطبالدين شيرازى (گ 35 ر) نيز از رصد دقيق خازنى در اندازهگيرى مِيل كلى (تمايل دايرةالبروج) ياد كرده و مقدار آن را مطابق عددى دانسته است كه منجمان مأمون به دست آورده بودند. همچنين از حكيم حسن سمرقندى در زمره شاگردان خازنى ياد شده است (بيهقى، ص 162).

2) آثار و دستاوردهاى نجومى. از همه آثار نجومى شناختهشده خازنى، جز يك مورد (رجوع کنید به ادامه مقاله)، نسخههايى موجود است. آثار وى عبارتاند از :

الف) زيج معتبر سنجرى. از اين اثر چهار نسخه باقى مانده است كه دو نسخه كتابخانه واتيكان و موزه بريتانيا نسبتاً كاملتر و نسخههاى كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى و حميديه استانبول ناقصتر و حاوى خلاصهاى از مطالب زيجاند (كندى، ص 26ـ27). البته اين چهار نسخه در بعضى بخشها مكمل يكديگرند (رجوع کنید به پينگرى، ص 108ـ110؛
براى آگاهى از چكيده مطالب زيج معتبر سنجرى رجوع کنید به كندى، ص 153ـ160). تاريخهاى گوناگونى بين سالهاى 500 تا 530 براى تأليف زيج معتبر ذكر كردهاند (رجوع کنید به كندى، ص 26؛
سوتر، ص 122)، اما به نظر مىرسد تاريخ 509 كه جدول مختصات ستارگان نيز در زيج براساس آن تنظيم شده، بهواقع نزديكتر است. نسخه حميديه اساساً خلاصهاى از زيج با عنوان وجيزالزيج است كه خازنى آن را در 525 نگاشته است (زندگينامه علمى دانشوران، ص 377، به نقل از كراوس). پينگرى (ص110) نسخه 682 كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى را نسخه ديگرى از وجيز دانسته است. باتوجه به اينكه خازنى در اين نسخه (ص 4) ضمن توصيف تحولات تقويم يزدگردى، تغييرى مربوط به 525 را نقل كرده است، فرض اخير درست مىنمايد.

منتخبى از زيج معتبر سنجرى را نيز افضلالدين باميانى در 639 نگاشته است (رجوع کنید به خازنى، (المنتخب )منالزيج المعتبر السلطانىالسنجرى، ص 50ـ80). با تطبيق مطالب چهار نسخه مذكور، اين فرضيه مطرح شده است كه نسخههاى مطهرى و حميديه از روى نسخه كهنترى از زيج معتبر نگاشته شدهاند (پينگرى، ص 112).

از زيج معتبر سنجرى با عنوان جامعالتواريخ سنجرى نيز ياد شده است (رجوع کنید به نسخه خطى كتابخانه واتيكان، برگ نخست). احتمالا اين نامگذارى بهسبب تفصيل بخش گاهشمارى آن بوده است. در حدود سى برگ (شصت صفحه) از نسخه واتيكان (با احتساب متن و جدولهاى مرتبط) به توصيف گاهشماريهاى رايج و منسوخ در قلمرو اسلامى تا دوره خازنى اختصاص دارد. همچنين روشهايى براى تبديل گاهشماريها به يكديگر، جدولها و توضيحاتى درباره ايام روزه و جشنهاى مسلمانان، روميها، عبريان و مسيحيها وجود دارد. افزون بر اين، در جدولهاى پايان زيج، فهرست پادشاهان بابلى، هخامنشى، ساسانى، خلفاى اموى و عباسى، فرمانروايان شمال افريقا، آلبويه و سلجوقيان به همراه مدت حكومت هريك آمدهاست (رجوع کنید به نسخهخطى كتابخانه واتيكان، گ 20رـ 31ر، براى جدولها رجوع کنید به گ 105 رـ 123 ر).

خازنى در آرايهاى كه براى كبيسههاى گاهشمارى سلطانى عرضه كرده، براى نخستين بار به درستى روش بهكارگيرى كبيسههاى پنجساله (خماسى) را براى تدقيق بيشتر تقويم شمسى بيان نموده است (رجوع کنید به نسخه خطى كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى، ص 5 ر؛
نيز رجوع کنید به صياد، ص 207ـ208). به نوشته خازنى (نسخه خطى كتابخانه واتيكان، گ 17پ ـ 18ر)، نقاط قوت زيج معتبر سنجرى در تنظيم جدولهاى دقيق تعديل زمان، پرداختن به بحث تاريخ و تقويم و تبديلهاى ميان آنها و رفع نقايص موجود در اين زمينه، ابداع روش استخراج طالع با استفاده از ارتفاع ماه و نظريه گرفتها (كسوفات) و رؤيت هلال است. خازنى در زيج خود، در بيان نظر علمى اخترشناسان پيشين دوره اسلامى، بيشتر از ثابتبن قرّه*، بتّانى* و بيرونى* نقل كرده است (براى نمونه رجوع کنید به نسخهخطى كتابخانه واتيكان، گ 89ر، 88ر، 80پ ـ 81ر؛
نسخهخطى كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى، ص40).

به نوشته كندى (ص 158)، مبحث رؤيت هلال در زيج معتبر سنجرى مفصّلترين بحث در اين باره در تمام زيجهايى بوده كه وى ديده است (نيز رجوع کنید به رؤيت هلال*). خازنى ضمن بيان آراى دانشمندان پيشين در اين باره، دو جدول ابداعى خود را عرضه كرده است. جدول دوم كه دقيقتر و پيچيدهتر است در كنار جدول ثابتبن قره آمده است و به لحاظ ساختارى شباهت زيادى با ضابطه ثابتبن قرّه در رؤيت هلال دارد، چنانكه مىتوان آن را الگوى كاملشده اين ضابطه دانست (رجوع کنید به ثابتبن قرّه*). در اين جدول، خازنى رؤيت هلال را براساس مشخصههاى عددى در سه سطح عام شايع (خوب)، معتدل (متوسط) و نادر (بد) ردهبندى كرده است (رجوع کنید به همانجا؛
نيز رجوع کنید به خازنى، نسخه خطى كتابخانه واتيكان، گ 143 ر)، كه پس از انجام محاسبات، وضعيت هلال در اين ردهبندى قابل بررسى است. به نظر مىرسد خازنى با انگاشتى ابتدايى از مفهوم «احتمالات» در بحث رؤيت هلال آشنا بوده است.

محاسبات نشان مىدهد كه خازنى از تأثير تغييرات فاصله ماه از زمين و تغييرات و ضخامت زاويهاى هلال بر رؤيت هلال آگاه بوده است. يكى از ضوابط رؤيت هلال خازنى را محمودبن عمر، منجم ساكن هند در قرن هفتم، در زيج ناصرى كه به فارسى تأليف كرده، ذكر نموده است (رجوع کنید به محمود عمر، گ 101 پ، جدول حدود الروية).

زيج معتبر سنجرى از معدود زيجهاى دوره اسلامى است كه در قلمرو بيزانس شناخته شده بود. در اواخر 689/ 1290، كشيشى به نام گريگورى خيونيادس نسخهاى از وجيزالزيج را از تبريز به قسطنطنيه برد و به يونانى ترجمه كرد. بعدها از اين ترجمه، اخترشناسانى چون گئورگ خريسوكوكس (دوره رونقش از 735 تا 747/1335ـ1346 در طرابزون) و از طريق او، تئودور مليتينوتس (دوره رونقش از 761 تا 790/ 1360ـ1388 در قسطنطنيه) بهره بردند (زندگينامه علمى دانشوران، همانجا؛
>دايرةالمعارف زندگينامه اخترشناسان<، ذيل مادّه؛
براى جدول ستارهاى خريسوكوكس، برگرفته از زيج خازنى رجوع کنید به كونيچ، ص 391ـ392).

ب) رسالة فى نُكَت كيفية اعتبار مواضعالسيارة، معروف به رسالةالاعتبار اين اثر در مجموعه 681 كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى (رجوع کنید به رساله 2، ص 34ـ49) به صورت رسالهاى مستقل معرفى شده، اما در نسخه خطى كتابخانه واتيكان (گ 4ر، 16پ) به صورت بخشى از مقدمه زيج با عنوان مستقل آمده است. در اين رساله خازنى به دلايل خطاهاى رصدى و محاسباتى و به علل تفاوت ميان رصد و محاسبه در موضع خورشيد، ماه و سيارات پرداخته و روشهايى براى تصحيح خطاها عرضه كرده است.

ج) رسالة فى الآلاتالعجيبة. اين اثر از رسائل مهم موجود درباره ابزارهاى نجومى دوره اسلامى است و تكنسخه آن به شماره 681 در كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى موجود است. در 1335ش/ 1956، صاييلى در دو مقاله به تركى و انگليسى با عنوان >«رساله خازنى درباره ابزارهاى نجومى»< در >مجله دانشكده زبان و تاريخ ـ جغرافياى دانشگاه آنكارا< محتواى اين رساله را بررسى كرد (رجوع کنید به صاييلى، ص 452). اين رساله هفت مقاله دارد و در آن ابزارهاى نجومى ذاتالشُعبَتين، ذاتالثُقبَتين، ذاتالمثلث، رُبع، ابزار انعكاسى و اسطرلاب همراه با تصويرهايى توصيف شدهاند. برخى از شكلها، مبانى هندسى اندازهگيريهاى موردنظر را تبيين مىكنند. خازنى در اين رساله بعضآ به كاربردهاى عملى و روزمره اين ابزارها توجه كرده است، مثلا در بخش اسطرلاب، او فقط به كاربردهاى اين ابزار در اندازهگيرى مسافت اشيا، عرض رودها و عمق چاهها پرداخته و از كاربردهاى نجومى آن سخن به ميان نياورده است.

د) فى اتخاذ كرة تدور بذاتها.... در مقدمه اين رساله، نام مؤلف به تصحيف خازمى ذكر شده است (لورچ، 1980الف، ص 287ـ288)، اما اين رساله از خازنى دانسته شده زيرا در آغاز آن مؤلف از حامى خود، ابوالحسين علىبن محمدبن عيسى، تمجيد كرده و لورچ ( 1980الف، ص 288) تلويحآ اين حامى را همان شخصى دانسته است كه خازنى در جوانى غلام وى بود. همچنين، قرينههايى ميان ميزانالحكمة (رجوع کنید به بخش دوم) و اين رساله به نظر مىرسد. احتمال مىرود كه خازنى اين رساله را پيش از ميزانالحكمة و زيج معتبر سنجرى تأليف كرده باشد، زيرا اين دو اثر را به سلطان سنجربن ملكشاه تقديم كرده است. از طرفى بعيد به نظر مىرسد خازنى اين رساله را پس از اين دو، بدون ذكر نام سلطان سنجر، تأليف كرده باشد. بهعلاوه، او در مقدمه اين رساله از تفاوتها و نقايص زيجها ياد كرده، اما به زيجى كه خود نگاشته اشارهاى نكرده است (رجوع کنید به همانجا). خازنى در اين رساله نمونهاى از يك كره سماوى را توصيف كرده است كه به صورت خودكار براساس سازوكارى مكانيكى مىچرخيده و كاربر ضمن اينكه مىتوانسته كمانهاى مهم در نجوم كروى را بر آن مشاهده كند، با استفاده از خطكش متحرك روى آن، مشخصههايى چون سمت و ارتفاع ستارهها و خورشيد، مطالع بروج، سِعَت مشرق، عرض اقليم رؤيت و موارد ديگر را مستقيماً اندازه مىگرفته است (همان، ص 305ـ326). كره فلكى خازنى با كره توصيفشده قسطابن لوقا در قرن سوم شباهتهايى دارد (همان، ص 295).

ظاهراً ساخت ابزارهايى از اين دست، در تمدنهاى يونان و چين سابقه داشته، اما نيروى محركه آنها آب بوده نه حركت ماسه، چنانكه در كره نمونه خازنى بهكار رفته است (رجوع کنید به همان، ص 289ـ292). البته اين سازوكار دستكم از يك قرن پيش از خازنى در قلمرو اسلامى شناخته شده بوده، چنانكه ابوعبداللّه خوارزمى در مفاتيحالعلوم (ص 271ـ274) آن را تشريح كرده است.

علاوه بر اين آثار، خازنى در پايان رساله كيفيةالاعتبار، از رساله ديگر خود، كتاب تركيبالافلاك و الاكرالسماوية، ياد كرده كه از آن نسخهاى به جا نمانده است (نيز رجوع کنید به خازنى، 1346ش، تعليقات مدرس رضوى، ص ى).

دو اثر رياضى نيز به خازنى نسبت دادهاند كه بىترديد هر دو در زمره تأليفات ابوجعفر خازناند (رجوع کنید به همانجا؛
قس قربانى، ص 64، 66). يكى از مباحث جالبتوجه و بحثبرانگيز، جدول قبلهيابى منسوب به خازنى است كه در نزهةالقلوب از حمداللّه مستوفى (ص 25 و جدول مقابل، ص 26) آمده است. در اين جدول، زاويه انحراف قبله براى مكانهايى با اختلاف طول و عرض جغرافيايى ْ0 تا ْ20 نسبت به مكه ذكر شده است. لورچ ( 1980ب، ص 261) با بررسى تحليلى اين جدول به اين نتيجه رسيده كه به احتمال بسيار، دادههاى عددى جدول بر مبناى رابطه (برای دیدن این رابطه به نسخه چاپی مراجعه کنید) محاسبه شده است. در اين رابطه، زاويه انحراف قبله، وبه ترتيب اختلاف طول و عرض جغرافيايى مكان موردنظر با مكه و عرض جغرافيايى مكه (با فرض 20 و ْ21) است. البته نتايج محاسبه براساس اين رابطه، در مواردى تفاوت چشمگيرى با مقادير مندرج در جدول دارد. بهسبب آنكه موضع اين خطاها در جدول پراكنده نيست و از آرايه هندسى منظمى پيروى مىكند، احتمال مىرود كه اين بخشهاى جدول از جدول ديگرى اقتباس شده، يا براساس رابطه ديگرى محاسبه شده باشد (همان، ص 263ـ264). كينگ (1993، ص 134ـ138) با دلايلى بعداً اين فرضيه را مطرح كرد كه جدول نزهةالقلوب از خازنى نيست و اقتباس پراشتباهى، احتمالا از جدولى دقيق در قبلهيابى، از مؤلفى ناشناس در دوره عباسى است. در هر صورت، جدول اخير در آثار بهجامانده از خازنى موجود نيست، اما جدول ديگرى براى قبلهيابى در زيج معتبر سنجرى نسخه موزه بريتانيا موجود است كه در آن انحراف قبله براى حدود 250 شهر با ذكر مختصات جغرافيايى آنها آمده است. مختصات طول و عرض جغرافيايى شهرها، گِردشده مقاديرى است كه بيرونى در قانون مسعودى ذكر كرده است (همو، 1999، ص 71). به دليل برخى خطاهاى عددى در اين جدول، احتمال مىرود كه منبع خازنى در تهيه آن، نقشه جغرافيايى (نادقيقى )بوده است (رجوع کنید به همان، ص 73ـ74، پانويس60). ظاهراً برخى اخترشناسان متأخر دوره اسلامى، چون سنجر كمالى و ابنشاطر، از اين جدول استفاده كردهاند (همان، ص 74؛
براى آگاهى از مقادير جدول قبلهيابى خازنى در نسخههاى مختلف و دقت محاسباتى آن رجوع کنید به همان، ص 564ـ 585).

---

منابع:
(1) الغبيگ، زيج الغبيگ، چاپ سديو، پاريس 1847؛
(2) علىشاهبن محمد بخارى، زيج عمدةالايلخانيه، نسخهخطىكتابخانهملىفرانسه، ش Persan 173، ميكروفيلم موجود در كتابخانه بنياد دايرةالمعارف اسلامى؛
(3) علىبن زيد بيهقى، كتاب تتمة صوانالحكمة، لاهور 1351؛
(4) حمداللّه مستوفى، كتاب نزهةالقلوب، چاپ گى لسترنج، ليدن 1331/1913؛
(5) عبدالرحمان خازنى، ترجمه ميزانالحكمة، چاپ مدرس رضوى، تهران 1346ش؛
(6) همو، الزيجالمعتبر السنجرى، نسخه خطى كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى، ش 682؛
(7) همان، نسخه خطى كتابخانه واتيكان، ش 761. Arab، نسخه عكسى كتابخانه بنياد دايرةالمعارف اسلامى؛
(8) همو، (المنتخب )من الزيج المعتبرالسلطانى السنجرى، در عبدالرحمان خازنى، رسالة فى الآلات العجيبية، نسخه خطى كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى، ش 681؛
(9) محمدبن احمد خوارزمى، مفاتيح العلوم، چاپ ابراهيم ابيارى، بيروت 1404/1984؛
(10) محمدبن محمود شهرزورى، نزهة الارواح و روضة الافراح فى تاريخ الحكماء و الفلاسفة، چاپ خورشيد احمد، حيدرآباد، دكن 1396/1976؛
(11) محمدرضا صياد، «خواجه عبدالرحمن خازنى مروزى: پيشاهنگ اصلاح تقويم در ايران»، تحقيقات اسلامى، سال 8، ش 1 و 2 (1372ش)؛
(12) محمدبن ايوب طبرى، زيج مفرد، نسخه خطى كتابخانه دانشگاه كيمبريج، ش Browne 0.1. (10)، نسخه عكسى كتابخانه بنياد دايرةالمعارف اسلامى؛
(13) رضا عبداللّهى، تاريخ تاريخ در ايران، تهران 1375ش؛
(14) ابوالقاسم قربانى، زندگينامه رياضيدانان دوره اسلامى: از سده سوم تا سده يازدهم هجرى، تهران 1365ش؛
(15) محمودبن مسعود قطبالدين شيرازى، نهاية الادراك فى دراية الافلاك، نسخه خطى كتابخانه ملى ملك، ش 3409؛
(16) علىبن يوسف قفطى، تاريخ الحكماء، و هو مختصر الزوزنى المسمى بالمنتخبات الملتقطات من كتاب اخبار العلماء باخبار الحكماء، چاپ يوليوس ليپرت، لايپزيگ 1903؛
(17) ادوارد استوارت كندى، پژوهشى در زيجهاى دوره اسلامى، ترجمه محمدباقرى، تهران 1374ش؛
(18) حميدرضا گياهى يزدى، «زيج معتبر سنجرى: جايگاه و اهميت آن در تاريخ نجوم دوره اسلامى»، تاريخ علم، ش 1 (پاييز 1382)؛
(19) محمود عمر، الزيجالناصرى، نسخه خطى كتابخانه آيتاللّه مرعشى نجفى، ش 9176، نسخه عكسى موجود در كتابخانه بنياد دايرةالمعارف اسلامى؛
(20) محمد محيط طباطبائى، «احقاق حق خازنى مظلوم»، گوهر، سال 1، ش 8 (شهريور 1352)؛
(21) مجتبى مينوى، «اجتماع كواكب در سال 582»، مجله دانشكده ادبيات دانشگاه تهران، سال 2، ش 4 (تير 1334)؛
(22) عبداللّهبن فضلاللّه وصّافالحضره، تاريخ وصّاف، چاپ سنگى بمبئى 1269، چاپ افست (تهران) 1338؛


(23) The Biographical encyclopedia of astronomers, ed. Thomas Hockey, New York: Springer, c2007, s.v. "Khazini, Abu al-Fath `Abd al-Rahman" (by Mohammed Abattouy);
(24) Dictionary of scientific biography, ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981. s.v. "Al-Khazini, Abu'l-Fath Abd al-Rahman" (by Robert E. Hall);
(25) EI2, s.v. "Al. Khazini, Abul-Fath Abd al-Rahman" (by J. Vernet);
(26) Freidrich Kart Ginzel, Handbuch der mathematischen und technischen Chronologie, Leipzig 1906-1916;
(27) David A. King, "The earliest Islamic mathematical methods and tables for finding the direction of Mecca", Zeitschrift fur Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschuften, 3(1986), repr.in David A King, Astronomy in the service of Islam, Aldershot, Engle. c1993;
(28) idem, World-maps for finding the direction and distance to Mecca: innovation and tradition in Islamic science, London 1999;
(29) Paul Kunitzsch, "Das fixsternver zeichnis in der `persischen syntaxis' des Georgios Chrysokokkes", Byzantinische Zeitschrift, 57 (1964), repr. in Paul Kunitzsch, The Arabs and thd stars: texts and traditions on the fixed stars, and their influence in medieval Europe, Northampton 1989;
Richard P. Lorch, "Al-Khazini's ،sphere that rotates by itself'",

(30) مجلة تاریخ العلوم العربیة، ج 4، ش 2 (تشرین الثانى 1980الف)؛


idem, "The Qible-table attributed to al-Khazini",

(31) همان ( 1980ب)؛


(32) Max Meyerhof, Ali al-Bayhaqi's Tatimmat Siwan، " al-hikma: a biographical work on learned men of the Islam", Osiris, 8 (1948), repr. in Islamic Medicine, vol. 97: Studies on the history of Islamic medicine and related fields, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfort am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University 1997;
(33) David Pingree, "A Preliminary assessment of the problems of editing the Zij al-Sanjari of al-Khazini", in Editing Islamic manuscripts on science: proceedings of the fourth Conference of al-Furqan Islamic Heritage Foundation 29th-30th November 1997, London: Al- Furqan Islamic Heritage Foundation, 1999;
(34) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19th.), Istanbul 2003;
(35) Aydin Sayili, The observatory in Islam, Ankara 1960;
(36) Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig 1900, repr. Amsterdam 1981;
(37) Hasan Taqizadeh, "Various eras and calenders used in the countries of Islam", Bulletin of the School of Oriental Studies, 10 (1940-1942), repr. in Islamic mathematics and astronomy, vol. 65: Calenders and chronology in the Islamic world, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1998.

/ حميدرضا گياهى يزدى/

2) دستاوردهاى خازنى در دانش مكانيك. در زمينه دانش مكانيك مهمترين اثر خازنى، ميزانالحكمة اوست كه در 515 براى سلطان سنجر سلجوقى تأليف كرد (خازنى، 1359، ص 9). خازنى (ص 11) كتابش را «ميزانالجامع» نيز ناميده است. هر دو عنوان، نامهايىاند كه ابوحاتم مظفر اسفزارى* بر ترازوى خود گذاشته بود (رجوع کنید به همان، ص 8). ميزانالحكمة از جمله جامعترين، معروفترين و كاملترين متون در زمينه مكانيك و بهويژه طراحى و ساخت ترازوها در دوره اسلامى بهشمار مىرود (قارى، ص 63؛
حسن و هيل، ص 27؛
نيز رجوع کنید به ترازو*). در اين اثر، خازنى نقلقولها و بعضاً نوشتههايى را از دانشمندان پيش از خود آورده كه در مواردى جز نقل خازنى، اثرى از اصل آنها باقى نمانده است (رجوع کنید به ادامه مقاله).

ميزانالحكمة از هشت مقاله تشكيل شده است، كه در شكل كلى مقالات، ساختار واحدى وجود ندارد. در اين كتاب، هر مقاله به بابها و هر باب به فصلهايى تقسيم شده، اما مقالات دوم و سوم به چند قسم و هريك از اين قسمها به چند باب، و هر باب نيز به فصلهايى تقسيم شده است (براى آگاهى از تعداد بابها و فصول هر مقاله رجوع کنید به خازنى، 1359، ص11ـ15). خازنى همچنين كتاب را به دو بخش اصلى (قِسم) تقسيم كرده است. قسم اول (از ابتدا تا ص92 براساس چاپ حرفى 1359 حيدرآباد دكن از ميزانالحكمة)، كه شامل آگاهيهاى پايه درباره علم اوزان، علم تعيين وزن، وزن مخصوص اجسام، انواع ترازوها و نقل آراى پيشينيان در اين زمينه است. قسم دوم (همان، ص 92ـ 165)، مطالبى درباره طرح ساخت ترازوى حكمت، كه ابداع خازنى است، در بردارد. خازنى در مقدمه اثر (ص 4ـ5)، طراحى ميزانالحكمة را بر پايه فكر، تجربه و آزمايش دانسته است و هفت فايده براى اين ترازو برشمرده است: دقت بسيار آن، يافتن فلزات خالص از غشدار، تعيين مقدار فلز بهكار رفته در يك همبسته (آلياژ)، تعيين جرم حجمى فلزات، تعيين جوهر اشيا از لحاظ آنكه از چه جنسى ساخته شدهاند، تعيين عيار فلزات سازنده اجسام، و درنهايت منفعتى كه از همه بالاتر است يعنى تشخيص گوهر اصلى از بدل.

خازنى در نيمه نخست ميزانالحكمة به دستاوردهاى دانشمندان يونانى و دانشمندان دوره اسلامى پيش از خود توجه كرده و در فهرستى اجمالى فعاليتهاى دانشمندان پيش از خود، از ارشميدس تا اسفزارى، را گزارش كرده است (رجوع کنید به ص 7ـ8).

خازنى و دانشمندان اسلامى، در ميان دانشمندان يونانى به آراى ارشميدس* و منلائوس اسكندرانى* بيشتر توجه كردهاند. خازنى در باب دوم از مقاله اول كتاب (ص 20ـ21) مبحثى كوتاه از ارشميدس با عنوان فى الثقل و الخفة را بازنويسى كرده است. اين رساله درباره وزن مخصوص اجسام و غوطهورى اجسام در مايعات است. وى در باب دوم از مقاله چهارم ميزانالحكمة (ص 79ـ83) روش منلائوس درباره استفاده از ترازو در حالى كه يك كفه آن در آب و ديگرى در هواست يا اينكه هر دوى آنها در آب باشند، را توضيح داده است.

خازنى به آثار دانشمندان دوره اسلامى در زمينه مكانيك، بهويژه در ساخت ترازوها، توجه كرده است. وى در ابتداى مقاله دوم ميزانالحكمة (ص 33ـ38)، به ذكر مطالبى از كتابٌ فى صفة الوزن و اختلافها (رجوع کنید به ماتويفسكايا و روزنفلد، ج 2، ص 96) اثر ثابتبن قرّه پرداخته، و احتمالا آن را به صورت كامل آورده است. همچنين خازنى در فصل اول از باب سوم از مقاله چهارم ميزانالحكمة (ص 83ـ86)، (رسالة )فى الميزان الطبيعى و العمل به (درباره ترازوها) از محمدبن زكريا رازى (متوفى 313) را نقل كرده كه از آن نسخهاى باقى نمانده است. خازنى (1359، ص 16ـ20) در بحث ثقل اجسام، مطالبى را از (رسالة )فى مراكز الاثقالِ ابنهيثم (متوفى 430) و ابوسهل كوهى (متوفى ح 405) نقل كرده است. افزون بر اين ابنابىاصيبعه نيز (ص 559) رسالهاى را با همين نام به ابنهيثم منسوب دانسته است. البته معلوم نيست كه ابوسهل هم رسالهاى مستقل با همين عنوان، يا شايد مطالبى مشابه آن، داشته است كه خازنى آراى وى را در لابهلاى مباحث نقل شده از ابنهيثم آورده است. در ميان نقلقولهاى خازنى از دانشمندان پيشين بهويژه به دو متن بيش از همه توجه شده است: يكى، متنى از عمر خيام با عنوان فى ميزان الماء المطلق... (رجوع کنید به خازنى، 1359، ص 87ـ92) كه امروزه به رسالة فى الاحتيال لمعرفة مقدارَىْ الذهب و الفضة فى جسمٍ مركّبٍ منهما شناخته مىشود و ديگرى، مقالة فى النسب التى بين الفلزات و الجواهر فى الحجم و الوزن از ابوريحان بيرونى (رجوع کنید به ماتويفسكايا و روزنفلد، ج 2، ص 317ـ318؛
خيام، يادداشت رضازاده ملك، ص 288ـ292). خازنى (1359، ص 55ـ78) تمام مقاله سوم ميزانالحكمة را به اين كتابِ بيرونى اختصاص داده است. البته از اين رساله ابوريحان (بهجز صورت نقل شده از خازنى) تنها يكدستنويس باقىمانده است (رجوع کنید به ماتويفسكايا و روزنفلد، ج2، ص 294)، كه پس از دوران زندگى خازنى ديگر نويسندگان و دانشمندان اسلامى از جمله كمالالدين فارسى (متوفى 718؛
ص 437ـ 439)، تفتازانى (متوفى 792؛
ج 3، ص240) و غياثالدين جمشيد كاشانى (متوفى 832؛
ص 173ـ175) آن را نقل كردهاند. عمومآ اين نقلها مربوط به تعيين وزن مخصوص 59 كانى، فلز و جز آن است. اما بين همه اين آثار، تنها خازنى با ذكر جزئيات به نقل مقالة فىالنسب بيرونى پرداخته است. آراى ابوريحان بيرونى درباره وزن مخصوص اجسام، احتمالا براساس همين روايتخازنى بسيارموردتوجه دانشمندانمعاصر قرارگرفته و پژوهشهاى چندى درباره آن انجام شده است (براى گزارشى از اين پژوهشها رجوع کنید به بيرونى*، ابوريحان، بخش 5: كانىشناسى).

علاوه بر مورد اخير، در ابتداى مقاله هفتم ميزانالحكمة (خازنى، 1359، ص 141ـ143) عباراتى وجود دارد كه بدون ترديد منشأ آنها نسخه عربى التفهيم* ابوريحان بيرونى (ص 11ـ16) بوده است. از لحاظ تاريخى آخرين دانشمندى كه خازنى از وى مطلبى نقل كرده، ابوحاتم مظفر اسفزارى، مؤلف (رسالة) فى مراكز الاثقال و صنعة القفان است كه وى در قسم دوم از مقاله دوم ميزانالحكمة (ص 38ـ54) آن را آورده است. همچنين خازنى در فهرست آغاز كتاب (ص 8) به كوششهاى ناتمام اسفزارى در تأليف اثرش در ساخت ترازوها، به دليل فوت وى، اشاره كرده است (نيز رجوع کنید به اسفزارى*، ابوحاتم). در اين صورت شايد بتوان خازنى را ادامهدهنده راه اسفزارى بهشمار آورد. نيمه دوم كتاب به ساز و كار ترازوى حكمت اختصاص دارد. ترازوى حكمت بسيار دقيق بود، چنانكه به نوشته خازنى (ص 5) اگر سازنده ترازو چيرهدست باشد، ترازو با دقتى معادل يك حبّه ( 68 1 مثقال) تعيين وزن مىكند (براى آگاهى از دقت و ويژگيهاى اين ترازو رجوع کنید به ترازو*). خازنى (ص 93ـ96) ابتدا مهمترين اجزاى ترازو را توضيح داده و سپس (ص 96ـ110) اصول كلى ساخت و سوار كردن اجزاى وسيله را برشمارده است. خازنى در ادامه (ص110ـ120) به چگونگى وزن كردن فلزات و اجسام در هوا و آب پرداخته است. پس از اين توضيح، او (ص120ـ126) به شيوهاى تجريدى، روش اندازهگيرى وزن مخصوص فلزات همبسته براساس روشهاى مختلف حسابى، هندسى و حساب جبر و مقابله را تبيين كرده است. در ادامه و در شرح ديگر كاربردهاى ترازوى حكمت، خازنى (ص 126ـ 141) به توضيح درباره به دست آوردن وزن مخصوص فلزات در آب و هوا و نيز وزن مخصوص چند كانى ــ كه در زمره سنگهاى گرانبها قرار مىگيرندــ به نقل از ابوريحان بيرونى پرداخته است. در بخش بعدى كتاب (ص 141ـ150) مباحثى درباره انواع نسبتها آمده و سپس درباره وزن سكهها و مقايسه همبستهها و عيار سكهها و مسائل مرتبط با آنها بحث شده است. خازنى در ادامه «ميزانالارض»، وسيلهاى براى ترازيابى سطح زمين (ص150ـ151)، و «قسطاس المستقيم»، ترازوى ساخته شده بهوسيله خيام، را معرفى كرده است (ص 151ـ 153). در بخش پايانى كتاب (ص 153ـ165) شرح دوگونه ابزار ترازو شكل آمده است. يكى ميزان كلّى (ص 153ـ 163) كه نوعى ساعت شنى يا آبى است، كه با هر كدام از اين مواد كار مىكرده، و ديگرى ميزاناللطيف (ص 164ـ 165) كه وسيلهاى براى نشان گذشت زمان در گامهاى شصتگانى است.

نكات بديع و شاخص در ميزانالحكمة. خازنى نظريات روشنى درباره مسائل فيزيكى مربوط به وزن اجسام داشت كه آنها را در مقاله اول كتاب ميزانالحكمة آورده است. وى وزن را قوه ذاتى جسم دانسته است كه جسم را به سمت مركز عالم مىكشاند (همان، ص 16). وزن مخصوص اجسام را هم به قوه آنها تعبير كرده و آن را كه قوه بيشترى دارد متراكم يا كثيف و آن را كه قوه كمترى دارد لطيف يا سخيف ناميده است (همانجا). خازنى (ص 16ـ17) مفهوم گرانروى مايعات را با اصطلاح «رطوبت» معرفى كرده است، كه با افزايش رطوبت مايع، جسم جامد در آن سريعتر حركت مىكند. وى در ادامه به پديده اصطكاك حركت اجسام در مايعات اشاره كرده و گفته است كه اگر دو جسم متحرك در مايع، حجم و وزن يكسان ولى شكلهاى متفاوتى داشته باشند آنكه سطح تماس آن با مايع كمتر است (و درنتيجه كمتر در معرض اصطكاك است) سريعتر حركت مىكند. خازنى (ص 17) مركز ثقل يك جسم را نقطهاى از آن دانسته است كه وقتى بر مركز عالم منطبق شود جسم ساكن بماند. همچنين (ص 17ـ19) به بحث تعادل دو جسم حول مركز ثقل مجموعه (نقطه گرانيگاه) اشاره كرده و به درستى گفته است كه مركز ثقل مجموعه، نقطهاى بر خط گذرنده از مراكز ثقل دو جسم و بين آن دو مركز واقع است. او به وزن و وزن مخصوص جوّ آگاه بوده او در اين باره گفته است كه وزن اجسام در جوّى متراكمتر سبكتر است (ص 23). درواقع با بيان اين نكته تلويحاً به نيروى شناورى اجسام در جوّ اشاره كرده است. وى اصول شناورى اجسام در مايعات را هم تشريح كرده است (ص 24). خازنى قوه جاذبه را مىشناخت و تأثير آن را بر وزن اجسام بهصورت دورى و نزديكى از مركز عالم بيان كرده بود، البته خازنى اين تأثير را بهصورت نسبتى خطى و ساده مىپنداشت كه اين باور براساس دانش امروز نادرست است (رجوع کنید به همانجا). وى در ادامه به سقوط آزاد اجسام به سمت مركز عالم (زمين) اشاره كرده است (ص 24ـ25). خازنى براى نخستين بار در تاريخ مكانيك فرضيه تغيير جاذبه را برحسب فاصله جسم از مركز زمين بيان كرد. هيچيك از آثار شناخته شده از سدههاى ميانى به اين مسئله نپرداختهاند. نخستينبار نيوتن در سده يازدهم/ هفدهم رابطه رياضى تغيير نيروى جاذبه براساس فاصله اجسام از مركز زمين را كشف كرد (رجوع کنید به روژنسكايا، ص 622). خازنى (ص 69) به فنِّ سوراخكارىِ اجسامِ سخت، مثل ياقوت سرخ، با الماس براى خارج كردن هوا از داخل حفرههاى آن نيز اشاره كرده است. خازنى (ص 109ـ110) در بحث ترازوى حكمت، به وزنههاى ترازوى رايج آن دوره (شامل وزنههايى معادل يك، دو، پنج، ده، بيست و پنجاه و مانند آن برحسب واحد وزن) انتقاد كرده و سپس وزنههاى مضارب سه (شامل وزنههاى معادل يك، سه، نه، بيستوهفت و جز آن) را برحسب واحد وزن مناسب دانسته است (1، 3، 23، 33،...). بدينترتيب تعداد وزنههاى لازم براى اندازهگيرى وزن به حداقل ممكن مىرسد به شرط آنكه استفاده از كفه مقابل نيز مجاز باشد. اگر اندازهگيرى وزن تنها در يك كفه ممكن باشد بايد وزنههايى را با مضارب دو (يعنى 1، 2، 22، 32، 42، ...) بهكار برد. به عقيده روژنسكايا (ص 634) خازنى مسئلهاى از اندازهگيرى وزن را، كه اروپاييان در سدههاى بعدى به آن پرداختند، حل كرده است.

اگرچه ماهيت آراى خازنى درباره مفاهيم پايه مكانيك از منظر دانشمندان اسلامى برآمده از آراى ارسطو ـ ارشميدس بود، اما وى با دقت نظرى درخور توجه ضمن بيان آراى گذشتگان نوآوريهاى متعددى در زمينه ساخت ابزارهاى مكانيكى داشته است. به نوشته هيل (ص70) ميزانالحكمة يكى از بهترين آثار بهجا مانده از سدههاى ميانى است كه در آن توجه زيادى به دقت نظر علمى شده است.

نسخهشناسى و پژوهشها درباره ميزانالحكمة. از ميزانالحكمة چند نسخه خطى باقى مانده است كه ماتويفسكايا و روزنفلد (ج 2، ص340)، آنها را فهرست كردهاند. به اين فهرست بايد نسخهاى كهن از اين كتاب در تبريز (رجوع کنید به سيديونسى، ج 3، ص 1362ـ1363) و نسخهاى ناقص در تهران (دانشپژوه و علمى انوارى، ج 1، ص 317) را افزود. ميزانالحكمة تاكنون چند بار به چاپ رسيده است. نخستين بار اين كتاب را خانيكوف در 1380/1860 به چاپ رسانده و سزگين در مجموعه >علوم طبيعى در اسلام< (ج 47، فرانكفورت 2001/1379ش) تجديد چاپ كرده است. اين چاپ گزيدهاى از متن كتاب و تنها شامل قسمت اعظم مقاله اول و نيز نوشتههاى بيرونى درباره وزن مخصوص اجسام است. در اين چاپ (خازنى، 2001، ص 24) بين تعداد بابها و فصول اين كتاب با چاپ حيدرآباد (همو، 1359، ص 15) اختلاف وجود دارد. چاپ متن كامل كتاب براى نخستين بار در 1359 در حيدرآباد هند انجام شد (براى آگاهى از تاريخ چاپهاى اين كتاب رجوع کنید به عبدالجبار عبدالرحمان، ج 1، ص 487؛
آباتوى، ص 142). جديدترين چاپ كتاب بهوسيله منتصر محمود مجاهد (قاهره 2005/ 1384ش) انجام شده كه عملا تكرار چاپ حيدرآباد بدون هيچتغييرى است. بخشهايىاز ميزانالحكمة نيزترجمه شدهاست. نخستين اين ترجمهها ترجمه انگليسى خانيكوف است كه به همراه چاپ گزيده او از كتاب انجام شده است (براى آگاهى از ديگر ترجمهها رجوع کنید به ماتويفسكايا و روزنفلد، همانجا). از اين كتاب ترجمهاى نيز به زبان فارسى وجود دارد كه تنها شامل بخشهايى از اصل عربى كتاب است (براى آگاهى بيشتر درباره اين ترجمه رجوع کنید به خازنى، ترجمه فارسى، مقدمه مدرسرضوى، ص لب ـ لز).

---

منابع:
(38) ابنابىاصيبعه، عيون الانباء فى طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بيروت ( 1965)؛
(39) ابوريحان بيرونى، كتاب التفهيم لاوائل صناعةالتنجيم، با ترجمهانگليسى از رمزىرايت، لندن1934؛
(40) مسعودبنعمر تفتازانى، شرح المقاصد، چاپ عبدالرحمان عميره، قاهره 1409/1989، چاپ افست قم 1370ـ 1371ش؛
(41) عبدالرحمان خازنى، كتاب ميزانالحكمة، حيدرآباد، دكن 1359؛
(42) همان، ترجمه فارسى، چاپ مدرسرضوى، تهران 1346ش؛
همو، كتاب ميزانالحكمة، (ترجمه و شرح متن خلاصه از نيكلاخانيكوف)، در

(43) Journal of the American Oriental Society, no.6 (1860), repr.in Natural sciences in Islam, vol.47: Mizan al-hikma, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfort on the Main: Institute for the History of Arabic -Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 2001;


(44) عمربنابراهيم خيام، دانشنامه خيامى : مجموعهرسائل علمى،فلسفى و ادبى، چاپ رحيم رضازاده ملك، تهران 1377ش؛
(45) محمدتقى دانشپژوه و بهاءالدين علمى انوارى، فهرست كتابهاى خطى كتابخانه مجلس سنا، ج 1، تهران (بىتا.)؛
(46) ميرودود سيد يونسى، فهرست كتابخانه ملى تبريز، ج 3، تبريز 1350ش؛
(47) عبدالجبار عبدالرحمان، ذخائرالتراث العربى الاسلامى، بصره 1401ـ1403/ 1981ـ1983؛
(48) غياثالدين جمشيد كاشانى، مفتاحالحساب، چاپ احمدسعيد دمرداش و محمد حمدى حفنى شيخ، قاهره ?( 1967)؛
(49) لطفاللّه قارى، «الآلات الميكانيكية فى تراثنا العلمى و موقع كتاب الرسالة القدسية»، مجلة تاريخالعلوم العربية، ج 11، ش 1 و 2 (1995ـ1997)؛
(50) محمدبن حسن كمالالدين فارسى، اساس القواعد فى اصولالفوائد، چاپ مصطفى موالدى، قاهره 1994؛


(51) M. Abattouy, The history of Arabic sciences: a selected bibliography, Berlin 1996;
(52) Ahmad Y. Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Paris 1992;
(53) Donald Routledge Hill, Islamic science and engineering, Edinburgh 1993;
(54) Galina P. Matvievskaya and Boris Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ikh trudi (VIIIth-XVIIth cent.), Moscow 1983;
(55) Mariam Rozhanskaya, "Statics", in Encyclopedia of the history of Arabic science, ed. Roshdi Rashed, vol.2, London: Routledge, 1996.

/ محمدجواد ناطق /