responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6741

 

خازن، على ، خازن، على بن محمدبن ابراهيم شيحى، مفسر، فقيه، محدّث و صوفى قرن هفتم و هشتم. وى در 678 در بغداد متولد شد (داوودى، ج 1، ص 427). كنيه او را ابوالحسن و لقبش را علاءالدين ذكر كردهاند (رجوع کنید به سلامى، ص 151ـ152؛ ابنعماد، ج 6، ص 131). سلامى (همانجا) او را به سبب انتساب به شهر شيحه، در نزديكى حلب، شيحى خوانده است. شهرت او به خازن بهسبب آن است كه كتابدار خانقاه سُميساط (منسوب به ابوالقاسم علىبن محمد سُميساطى) بود (ابنقاضىشهبه، ج 3، ص 54؛ ابنعماد، همانجا). شرححالنگاران جزئيات زندگى وى را ذكر نكردهاند، جز آنكه او را از زمره اهل علم و نويسندگان و صوفيان دانستهاند (رجوع کنید به سلامى، ص 151ـ152؛ ابنقاضى شهبه، ج 3، ص 53ـ54؛ داوودى، ج 1، ص 426ـ427).

خازن از محيىالدين عبدالمحسنبن محمد معروف به ابندَواليبى، واعظ و محدّث مستنصريه بغداد، حديث فراگرفت (ابنحجر عسقلانى، ج 3، ص 97). سپس به دمشق رفت و در آنجا از عالمانى مانند تقىالدين سليمانبن حمزه حنبلى مقدسى (متوفى 715)، قاسمبن مظفربن محمدبن عساكر (متوفى 723)، عيسىبن مطعم (متوفى 719) و احمدبن ابىطالب معروف به ابنشحنه (متوفى 730) حديث شنيد (سلامى؛ ابنحجر عسقلانى، همانجاها؛ براى مشايخ ديگر حديثى او رجوع کنید به ابنحجر عسقلانى، همانجا؛ داوودى، ج 1، ص 427). او در 741 در حلب درگذشت (ابنحجر عسقلانى، ج 3، ص 97ـ98؛ نيز رجوع کنید به ابنقاضى شهبه، ج 3، ص 54).

خازن در زمينههاى فقه، حديث، تاريخ و تفسير آثارى داشته است كه ظاهراً جز تفسير، باقى آثار وى موجود نيستند. او در فقه بر مذهب شافعى بود (رجوع کنید به ذهبى، ج 1، ص 292) و شرحى بر كتاب عمدةالاحكامِ عبدالغنى مقدسى با عنوان عُدّةالاَفهام فى شرح عمدة الاحكام نگاشت (داوودى، همانجا؛ زركلى، ج 5، ص 5). خازن در حوزه حديث، كتاب مقبولالمنقول مِنْ عِلمى الجَدل والاصول را در ده جلد تأليف كرد (بغدادى، ج 1، ستون 718). او در اين كتاب احاديث كتب ستّه، مُسند احمدبن حنبل، مُوطّأ مالك و سننِ دارْقُطنى را جمعآورى كرده است (ابن قاضىشهبه، ج 3، ص 54؛ ابنعماد، همانجا). به نوشته داوودى (همانجا)، خازن كتاب مفصّلى در سيره نبوى تأليف كرده كه ظاهرآ همان الروض و الحدائق فى تهذيب سيرة خيرالخلائق است (رجوع کنید به بغدادى، همانجا) و احتمالا در دست محمدبن يوسف شامى صالحى (متوفى 942) بوده است (رجوع کنید به شمس شامى، ج 2، ص 229). مهمترين كتاب خازن در تفسير قرآن، لباب التأويل فى معانى التنزيل است (رجوع کنید به خازن، ج 1، ص 4). برخى نام اين تفسير را التأويل لمعالمالتنزيل ذكر كردهاند (رجوع کنید به ابنحجر عسقلانى؛ داوودى، همانجاها). تدوين اين تفسير كه به نظر ذهبى (ج 1، ص275) در شمار تفاسير به رأىِ جايز است، در سال 725 خاتمه يافته است (سركيس، ج 1، ستون 809). به گفته خازن (ج 1، ص3)، لبابالتأويل گزيده تفسير معالمالتنزيل بغوى فرّاء* است.

لبابالتأويل در بردارنده تفسير تمامى قرآن است. خازن در آغاز هر سوره به مكى و مدنى بودن، وجه تسميه و فضل آن، تعداد آيات، كلمات و حتى حروف آن اشاره كرده است (براى نمونه رجوع کنید به خازن، ج 1،ص 15، 22). پس از آن، به معناى لغوى واژگان و سپس نقل احاديث پيامبر، صحابه و تابعين در تبيين مفاهيم آيات پرداخته است. خازن (ج 1، ص 3ـ4) چنانكه خود گفته، در گزينش مطالب تفسير معالمالتنزيل بغوى براى پرهيز از درازگويى، اَسناد روايات را حذف كرده و با ذكر علايمى براى جوامع حديثى از آنها نقل حديث كرده است. او (ج 1، ص 4) افزون بر حذف اسناد احاديث به شرح واژههاى غريب آنها پرداخته است. همانند ديگر تفاسير روايى، در تفسير خازن اسرائيليات* به چشم مىخورد كه خازن اغلب بدون نقد، آنها را نقل كرده است (براى نمونه رجوع کنید به ذيل كهف: 9ـ10؛ نيز رجوع کنید به ابوشهبه، ص 139). در مواردى نيز به ضعيف يا جعلى بودن اين روايات اشاره كرده است (براى نمونه رجوع کنید به ذيل ص24:ـ25؛ نيز رجوع کنید به ذهبى، ج 1، ص 296). از ديگر مشخصههاى تفسير خازن، توجه وى به آيات ناظر به اخبار تاريخى و غزوات پيامبر صلىاللّهعليهوآلهوسلم است (براى نمونه رجوع کنید به ذيل احزاب: 9، 29؛ نيز رجوع کنید به ذهبى، ج 1، ص 289). خازن به مباحث فقهى نيز توجه كرده و گاه به تفصيل از برخى مسائل فقهى سخن گفته است (براى نمونه رجوع کنید به ذيل بقره: 234، 275؛ نيز رجوع کنید به ذهبى، ج 1، ص 298). در اينگونه موارد به هنگام انتخاب رأى برگزيده، كوشش كرده است تا با استناد به روايتى، انتخاب خود را مستدل سازد (رجوع کنید به ذيل بقره: 229). اين تفسير بارها همراه با تفاسير ديگر چاپ شده و به طور مستقل نيز در بيروت (1415/ 1995) و نيز با تصحيح عبدالسلام محمدعلى شاهين (بيروت 1425/ 2004) منتشر شده است. محمدعلى قطب خلاصهاى از اين تفسير را با عنوان مختصر تفسير القرآنالكريم للخازن المسمّى لبابَ التأويل فى معانى التنزيل (بيروت 1366ش/1987) به چاپ رسانده است.


منابع:
(1) ابنحجر عسقلانى، الدرر الكامنة فى اعيان المائة الثامنة، بيروت 1414/1993؛
(2) ابنعماد؛
(3) ابنقاضى شهبه، طبقاتالشافعية، چاپ حافظ عبدالعليمخان، حيدرآباد، دكن 1398ـ1400/ 1978ـ1980؛
(4) محمد ابوشهبه، الاسرائيليات و الموضوعات فى كتبالتفسير، بيروت 1413/1992؛
(5) اسماعيل بغدادى، هديةالعارفين، ج 1، در حاجى خليفه، كشفالظنون، ج 5، بيروت 1410/1990؛
(6) علىبن محمد خازن، تفسيرالخازن، المسمى لباب التأويل فى معانى التنزيل، چاپ عبدالسلام محمدعلى شاهين، بيروت 1425/2004؛
(7) محمدبن على داوودى، طبقاتالمفسرين، بيروت 1403/ 1983؛
(8) محمدحسين ذهبى، التفسير و المفسرون، قاهره 1409/ 1989؛
(9) خيرالدين زركلى، الاعلام، بيروت 1989؛
(10) يوسف اليان سركيس، معجم المطبوعات العربية و المعربة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛
(11) محمدبن رافع سلامى، تاريخ علماء بغداد، المسمى منتخب المختار، چاپ عباس عزاوى، بغداد 1357/1938؛
(12) محمدبن يوسف شمس شامى، سبل الهدى و الرشاد فى سيرة خيرالعباد، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علىمحمد معوض، بيروت 1414/1993.

/ محسن قاسم پور/

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6741
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست