responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6725

 

خادم الحرمين ، خادم الحرمين، از القاب رسمى برخى از سلاطين مملوك مصر و نيز پادشاهان عثمانى، به معناى خدمتگزار و نگهبان دو شهر مكه و مدينه. اين لقب از 923، كه سلطانسليم اول شام و مصر را فتح كرد، رايج شد. مدركى دالّ بر كاربرد اين لقب براى خلفاى عباسى بغداد و جانشينان رسمى آنان در قاهره، يافته نشده است. در دوره فاطمى (297ـ567)، از عنوانى براى سرپرستى امور مكه و مدينه به صورت نظارت بر امر «الحَرَمَيْنِ المَحْروسَيْن» ياد شده است (رجوع کنید به السّجِلّات المستنصرية، ص 192؛ ايمن فؤادسيد، ص 212). عُلَيمى حنبلى (ج 1، ص 318)، پس از بيان آنكه صلاحالدين ايوبى (حك: 564ـ589) در 583 چگونه بيتالمقدس را فتح كرد، القابى را براى وى ذكر كرده است كه به نظر مىرسد رسمآ بهكار مىرفتهاند و خادمالحرمين الشريفين نيز از جمله آنهاست. بهعلاوه در كتيبه قُبّة يوسف در بيتالمقدس، كه متعلق به 587 است، صلاحالدين با اين لقب خوانده شده است (د. اسلام، چاپ دوم؛ د.ا.د.ترك، ذيل مادّه). ابنخلّكان (ج 5، ص 82) نيز به نقل از كسى كه در دوره ملك كامل ايوبى در مكه بود، گفته است كه خطيب جمعه، ملك كامل را خادم الحرمين الشريفين مىخواند.

سلاطين مملوك مصر خادمالحرمين الشريفين را در خطبهها، نامهها، وقفنامهها و كتيبهها جزو القاب رسمى خويش بهكار مىبردند (رجوع کنید به ابنحبيب، ج 1، ص 334، 385؛ قلقشندى، ج 6، ص 46؛ عليمىحنبلى، ج 2، ص 282). گاه عبارتهايى چون «المسجدالاقصى و مسجدالخليل النيِرِّيْن»، «صاحبالقِبْلَتَيْن» و «مالكالقبلتين» نيز به خادمالحرمين عطف مىشد (رجوع کنید به ابنحبيب، ج 1، ص 334؛ عليمىحنبلى، همانجا). سلاطين عثمانى پيش از فتح مصر، مماليك را بدان دليل كه مكه و مدينه جزو قلمروشان بود سلطان حرمين بابام يا خادم حرمين خطاب مىكردند (عاشق پاشازاده، ص 209).

سلطانسليم اول عثمانى، پس از فتح حلب در 922 و سپس قاهره در 923 خود را خادمالحرمين الشريفين خواند (رجوع کنید به ابنعماد، ج 8، ص 145؛ فريد، ص 192ـ193؛ غَزّى، ج 3، ص 198). او كه مدعى شده بود متوكل سوم، واپسين خليفه عباسى مصر، حق مشروع خلافت را به او واگذار كرده است، با اشتياق فراوان اين لقب را براى خويش برگزيد تا تسلط خود را بر جهان اسلام اعلام دارد و در نخستين فرصت پس از فتح قلمرو مماليك دستور داد كه واعظان در خطبهها وى را خادمالحرمين بخوانند (رجوع کنید به غزّى، همانجا؛ آرنولد، ص 142ـ145). زمانى كه در جامع حلب، خطيب براى اولين بار، سلطان سليم را بدين لقب خواند، او از خوشحالى رداى گرانقيمتش را به وى بخشيد (هامر ـ پورگشتال، ج 2، ص 476). پس از سليم اول، سلاطين عثمانى در نامههاى رسمى، خطبهها، كتيبهها و سكهها، لقب خادمالحرمين را به كار بردند. اين لقب در اواخر دوره عثمانى به عنوان لقب خليفه به كار برده مىشد (د. اسلام، همانجا).

برگزيدن لقب خادمالحرمين، كه به معناى حكومت بر شهرهاى مكه و مدينه بود، موجب افتخار و مباهات مماليك و عثمانيها بود. صاحب اين لقب در نظر مردم و حتى حكمرانان سرزمينهاى ديگر، از اعتبار و اهميت خاصى برخوردار بود. ابنتغرى بِردى (ج 1، ص 2) در آغاز كتابش النجوم الزاهرة فى ملوك مصر و القاهرة يادآور شده كه چون سلاطين مصر خادمالحرمين بودند و بر ديگران رجحان داشتند، تصميم گرفت تاريخ اين سرزمين را بنويسد. حتى تيمور گوركان* نيز در نامهاى كه به سلطان بايزيد اول عثمانى نوشته، داشتن اين لقب را سبب كمال مباهات و اعظم سعادت دانسته و از اينكه سلاطين مملوك خود را سلطانالحرمين خواندهاند، شكايت كرده است (رجوع کنید به فريدونبيگپاشا، ج 1، ص130). دفاع از شهرهاى مكه و مدينه و نيز ديگر سرزمينهاى اسلامى از وظايف مهم خادمالحرمين بود. به همين دليل گاه القاب حامىالحرمين يا حامى القبلتين و خديمالحرمين نيز براى اين سلاطين بهكار مىرفت (رجوع کنید به قلقشندى، ج 6، ص 124، ج 8، ص 88؛ غزّى، همانجا). به رسميت شناختن لقب خادمالحرمين براى سلطان عثمانى، از طرف شريف مكه، اهميت بسيارى براى عثمانيها داشت و به همين دليل تلاش مىكردند با ارسال هدايا، توجه و حمايت شريف را جلب كنند. پس از آنكه سلطان سليم قاهره را فتح كرد، شريف مكه مفاتيح كعبه و هدايايى براى سلطان فرستاد و سلطان نيز خدمت حرمين و كفالت مشايخ و فقراى آن شهر را به او سپرد و شريف نيز به نام سلطان خطبه خواند (رجوع کنید به اوليا چلبى، ج 10، ص 116ـ117، 124ـ125؛ منجمباشى، ج 3، ص 567؛ هامر ـ پورگشتال، ج 2، ص520ـ522). جانشين و پسر سليم، سلطان سليمان نيز پس از جلوس در 926 نامهاى به شريف مكه نوشت و از او خواست براى پدرش، كه خادم بيتاللّهالحرام بود، در حرم مكه و در مدينه نماز بخواند و دعا كند (رجوع کنید به فريدونبيگپاشا، ج 1، ص500ـ501).

تأمين رفاه و آسايش اهالى مكه و مدينه و ايجاد بناهاى عامالمنفعه در اين شهرها و نيز تعمير خانه كعبه، وظيفهاى افتخارآميز براى خادمالحرمين به شمار مىرفت (رجوع کنید به صبرىپاشا، ج 2، ص 673؛ د.ا.د.ترك، همانجا). هداياى نقدى و غيرنقدى كه خادمالحرمين سالانه براى ساكنان اين دو شهر مىفرستاد صُرّه همايون خوانده مىشد. همچنين، تهيه و ارسال پوشش خانه كعبه از افتخارات خادمالحرمين بود كه هر سال در ماه رجب و شوال صورت مىگرفت و با كاروان عظيمى به نام محمل به مكه فرستاده مىشد (رجوع کنید به حج*، بخش دوم، مباحث تاريخى).

پس از جدا شدن مكه و مدينه از قلمرو عثمانى نيز اين لقب براى عثمانيها بهكار مىرفت. عبدالمجيد كه از سوى مجلس تركيه به عنوان خليفه برگزيده شد، لقب خادمالحرمين الشريفين داشت. با الغاى خلافت در 1303ش/1924 اين لقب نيز ملغا گرديد تا اينكه ملك فهد پادشاه عربستان سعودى در 1364ش/1986، خود را خادم الحرمينالشريفين، خواند (د.ا.د.ترك، همانجا؛ خطيب، ص 156).


منابع:
(1) ابنتغرى بردى، النجومالزاهرة فى ملوك مصر و القاهرة، قاهره ?( 1383)ـ1392/ ?( 1963)ـ1972؛
(2) ابنحبيب، تذكرةالنبيه فى ايام المنصور و بنيه، چاپ محمد محمدامين، قاهره 1976ـ1986؛
(3) ابنخلّكان؛
(4) ابنعماد؛
(5) اولياچلبى؛
(6) ايمن فؤاد سيد، الدولة الفاطمية فى مصر: تفسير جديد، قاهره 1420/2000؛
(7) مصطفى عبدالكريم خطيب، معجم المصطلحات و الالقاب التاريخية، بيروت 1417/1997؛
(8) السجلات المستنصرية، چاپ عبدالمنعم ماجد، مصر : دارالفكر العربى، 1954؛
(9) ايوب صبرىپاشا، موسوعة مرآة الحرمينالشريفين و جزيرةالعرب، اشرف على ترجمتها محمد حرب، قاهره 1424/ 2004؛
(10) درويش احمد عاشقپاشازاده، عاشق پاشازاده تاريخى، چاپ عالىبيگ، استانبول 1332؛
(11) مجيرالدين عبدالرحمانبن محمد عُلَيمىحنبلى، الاُّنس الجليل بتاريخالقدس و الخليل، نجف 1388/1968؛
(12) كامل غَزّى، كتاب نهرالذهب فى تاريخ حلب، چاپ شوقى شعث و محمود فاخورى، حلب 1412ـ1413/ 1991ـ 1993؛
(13) محمدبك فريد، تاريخالدولة العلية العثمانية، چاپ احسان حقى، بيروت 1408/1988؛
(14) احمد فريدون بيگپاشا، منشآتالسلاطين، (استانبول) 1274ـ1275؛
(15) قلقشندى؛
(16) احمدبن لطفاللّه منجمباشى، صحائفالاخبار، (ترجمه تركى)، ج 3، (استانبول )1285؛


(17) Thomas Walker Arnold, The Caliphate, London 1965;
(18) EI2, s.v. "Khadim al-Haramayn" (by B. Lewis);
(19) Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz 1963;
(20) TDVIA, s.v. "Hadimu'l-Haremeyn" (by Hulusi Yavuz).

/ محسن معصومى /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6725
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست