حَيْس ، حَيْس، شهرستان و شهرى در استان حديده يمن.

1) شهرستان حيس. اين شهرستان (مديريه) از توابع استان (محافظه) حديده* در جنوب يمن است (اكوع، قسم 1، ص 91ـ92). حيس داراى پنج وادى به نامهاى فَوَّاهه، مومر، شِعَينه، ضِمى و نَخْلَه است كه رودهاى آنها از شرق به غرب شهرستان رواناند. وادى نخله بزرگترين، معروفترين و حاصلخيزترين وادى حيس است. دو ييلاق مهم در غرب شهرستان و در ساحل درياى سرخ قرار دارند كه آب كافى و نخلستانهاى وسيع و گستردهاى دارند. يكى از اين ييلاقها در بالاى وادى نخله قرار گرفته و ديگرى نيز نخلستان معروف سَحارى است. كوههاى دُباس در شمال و بَراش در جنوب از مهمترين ارتفاعات شهرستان حيس به شمار مىآيند. عسل مرغوب كوههاى دباس و گلهاى بسيار زيباى كوههاى براش شهرت دارد. شهر حيس مركز اين شهرستان است و ديگر شهرهاى مهم و تاريخى آن عبارتاند از حُصَيب، الجَمادى، جُرَيب و حُمَينيه (رجوع کنید به ابنحائك، ص 94ـ 96، 131؛ مقحفى، 1422، ذيل مادّه). در گذشته خَوخه، از بندرهاى مهم يمن در ساحل درياى سرخ، از نظر ادارى به حيس تعلق داشت (ثور، ص 426؛ ابنديبع، 1413، ص 207، شرح حموش، ش20؛ نيز رجوع کنید به اطلس الجمهورية اليمنية و العالم، ص 32).

2) شهر حيس. حيس از شهرهاى تاريخى يمن است كه در حاشيه وادى نخله، در ارتفاع 295 مترى از سطح دريا (زكريا، ص100) و موقعيتى پايكوهى (كحاله، 1384، ص 306) در َ 56 ْ13 عرض شِمالى و َ29 ْ43 طول شرقى و 35 كيلومترى جنوب شهر زبيد واقع است (رجوع کنید به >اطلس جامع جهان تايمز<، نقشه 87؛ نقشه عمومى خاورميانه). اين شهر در ميان نخلستانهاى وسيع (مقحفى، همانجا) و در مسير راه مهم و استراتژيك حديده ـ تَعِز قرار دارد و از همين راه به بندر مهم عدن متصل مىشود (ترسيسى، ص 181ـ184). همچنين اين شهر ايستگاهى در مسير انتقال قهوه مناطق كوهستانى و قهوهخيز، از قبيل جبلِ راس و بلد عَنْس، به شمار مىآيد (كحاله، 1384، همانجا).

بناى شهر را به حَيسبن يريم ذى رُعينبن كريببن نعامهبن شرحبيل حميرى نسبت مىدهند (رجوع کنید به الموسوعة اليمنية؛ مقحفى، 1985، ذيل مادّه). به گفته ابنمجاور (ص 235) پس از آنكه جَيّاشبن نجاح (متوفى ح 500؛ رجوع کنید به بنونجاح*) تهامه را تصرف كرد خاندان خود و گروهى از مردم حبشه را در اين شهر اسكان داد. پيش از آن نيز قبايل مختلفى در حيس زندگى مىكردند. ظاهراً شهر در زمان جيّاش كاملا بازسازى شد. حيس مخلافى (استان) وسيع از مخلافهاى هشتادوچهارگانه يمن بود (يعقوبى، تاريخ، ج 1، ص 201؛ همو، البلدان، ص 317ـ319). ركب، از تيرههاى قبيله اشعر، و بنىمجيد از قبايلى هستند كه قرنها در حيس زندگى كردهاند (رجوع کنید به يعقوبى، البلدان، ص320؛ ابنحائك، ص 96؛ ياقوت حموى، ذيل مادّه). ظاهراً به دليل كثرت اشعريهاى يمن، حيس از شهرهاى اصلى اشعريها بهشمار مىرفت (رجوع کنید به ابنديبع، 1409، ص 46، پانويس 3؛ كحاله، 1402، ج 1، ص30ـ31).

دوره اسلامى حيس ــ بهرغم آنكه نامش در تاريخ گسترش دين اسلام در يمن ديده نمىشودــ از زمان حيات پيامبر اكرم صلىاللّهعليهوآلهوسلم و هنگامى كه نمايندگان آن حضرت به مناطق يمن فرستاده شدند، آغاز مىشود (رجوع کنید به بلاذرى، ص 92ـ103؛ يعقوبى، تاريخ، ج 2، ص 76، 122). پس از آن، حيس قرنها تابع شهر زَبيد، مركز دولت آلزياد (204ـ405)، بود (رجوع کنید به عبداللّه عبدالسلام حداد، ص 46، 51). ازاينرو حيس در بيشتر منابع اسلامى، كوره (استان) و شهرى در تهامه يمن و تابع زبيد معرفى شده است (براى نمونه رجوع کنید به ياقوت حموى؛
ابنديبع، 1413، همانجاها؛
حجرىيمانى، ج 1، جزء2، ص 301).

شكوفايى و شهرت اصلى شهر حيس از دوران دولت بنورسول* (حك : 632ـ858) و بهويژه در دوران حكمرانى سلطان مظفر رسولى در نيمه دوم قرن هفتم آغاز شد. آثار معمارى بسيارى از اين دوران در حيس برجاى مانده است (مقحفى، 1422، همانجا؛
عبداللّه عبدالسلام حداد، ص 47). در دوره بنورسول و پس از آن، حيس مركز ادارى بود و القابى مانند صاحب، والى و امير به حكام شهر اطلاق مىشد (عبداللّه عبدالسلام حداد، ص50ـ53).

در زمان نفوذ و گسترش عثمانيان در يمن، شهر حيس بارها ميان عثمانيها و امامان زيدى يمن، كه مقاومت سرسختانهاى را آغاز كرده بودند، دست به دست شد (رجوع کنید به ابنديبع، 1402، ص285ـ286؛
ابنقاسم، قسم 2، ص648، 835ـ836؛
نهروالى، ص 175، 195ـ196). در سده سيزدهم نيز حيس در معرض درگيريهاى شريف حمود، حاكم مخلاف سليمانى، با امامان زيدى صنعا قرار گرفت (رجوع کنید به عمرى، ص 47، 50ـ53، 58ـ 60، 175ـ176). پس از آن نيز حيس محل استقرار گروهى از مخالفان شريف حسينبن علىبن حيدر شد و در 1261 به تصرف او در آمد، اما دو سال بعد متوكل محمدبن يحيى، امام يمن، حيس را باز پس گرفت (همان، ص310ـ311، 325).

نيبور كه در قرن دوازدهم/ هجدهم از حيس ديدن كرده، آن را شهرى كوچك ذكر كرده كه قسمت اعظم سفالهاى مورد نياز يمن در آن توليد مىشد. همچنين وى به موقعيت گذرگاهى حيس، قلعه و توليد نمك آن اشاره كرده است (رجوع کنید به ص 224).

فعاليت اصلى ساكنان حيس كشاورزى است. در كنار كشاورزى و به ويژه باغدارى، پرورش زنبورعسل نيز رواج دارد. روغن كنجد و حلواى حيس نيز شهرت دارد. گروهى از اهالى شهر نيز به توليد صنايع دستى اشتغال دارند. هنر سفالگرى حيس از زمانهاى بسيار دور اهميت بسيارى داشته و سفالينههاى ساخته شده آن به حياسى و حيسى شهرت داشته است (رجوع کنید به مقحفى، 1422؛
الموسوعة اليمنية، همانجاها).

حيس محل سكونت و شكوفايى بسيارى از علما، صوفيان و ادباى بزرگ يمن بوده است. ازاينرو طالبان علوم دينى براى بهره بردن از محضر استادان بزرگ اين شهر، از اطراف به آنجا سفر مىكردند (رجوع کنید به عبداللّه عبدالسلام حداد، ص 65ـ89؛
بريهى، ص 282ـ283). بيشتر علما و دانشمندان حيس از طوايف آلبجلى، آلناشرى، آلحكّاك و آلمُطَير برخاستهاند (رجوع کنید به عبداللّه عبدالسلام حداد، ص 69؛
مقحفى، 1422، همانجا). برخى از مهمترين اين بزرگان عبارتاند از: يحيىبن علىبن محمد حَيسى قاسمى (متوفى ح 1105) مورخ يمنى (مقحفى، 1985، همانجا)؛
قاضى شرفالدين ابوالقاسمبن احمد بجلى (رجوع کنید به بريهى، ص 284؛
عبداللّه عبدالسلام حداد، همانجا)؛
و ابوعمران موسىبن محمد طُوَيرى (رجوع کنید به مقحفى، 1422، همانجا؛
نيز رجوع کنید به بريهى، ص 274ـ275). آرامگاه عمربن محمد خامرى، از بزرگان قرن نهم و پيشواى طريقه خامريه، در شرق شهر در مسجدى به نام وى قرار دارد. عمر طريقه خامريه را در مكه پذيرفت و پس از رفتن به حيس به اشاعه آن پرداخت. آرامگاه وى از زيارتگاههاى مهم شهر به شمار مىآيد (رجوع کنید به الموسوعةاليمنية؛
مقحفى، 1422، همانجاها).

شهر حيس آثار باستانى و تاريخى بسيارى دارد. يكى از مهمترين اين آثار مسجدجامع بزرگ حيس است كه در 682/1283 در دوره سلطان مظفر رسولى بنا شده و هنوز پابرجاست. مساجد و مدرسهها و آثار بسيار ديگرى در اطراف شهر وجود دارند (رجوع کنید به مقحفى، 1422، همانجا؛
عبداللّه عبدالسلام حداد، ص 108ـ149). شهر كنونى حيس باتوجه به افزايش جمعيت، گسترش يافته و محلات جديدى در آن شكل گرفته است (رجوع کنید به عبداللّه عبدالسلام حداد، ص 41ـ42؛
براى اطلاع از محلات شهر رجوع کنید به همان، ص 42ـ45). در يمن چندين روستا و ناحيه ديگر به نام حيس وجود دارد (رجوع کنید به مقحفى، 1422؛
همو، 1985، همانجاها).

---

منابع:
(1) ابنحائك، صفة جزيرةالعرب، چاپ محمدبن على اكوع، صنعا 1403/1983؛
(2) ابنديبع، الفضل المزيد على بغية المستفيد فى اخبار زبيد، چاپ محمدعيسى صالحيه، كويت 1402/1982؛
(3) همو، كتاب قرّةالعيون باخبار اليمن الميمون، چاپ محمدبن على اكوع، (بيروت) 1409/1988؛
(4) همو، نشر المحاسن اليمانيّة فى خصائص اليمن و نسب القحطانيّة، و شرحه نثر اللالى السنيَّة، صنعة احمد راتب حموش، بيروت 1413/1992؛
(5) ابنقاسم، غاية الامانى فى اخبار القطر اليمانى، چاپ سعيد عبدالفتاح عاشور، قاهره 1388/1968؛
(6) ابنمجاور، صفة بلاد اليمن و مكة و بعض الحجاز، المسماة تاريخ المستبصر، چاپ اسكارلوفگرن، بيروت 1407/1986؛
(7) اطلس الجمهورية اليمنية و العالم، بيروت: جيوپر و جكتس، 2003؛
(8) اسماعيل اكوع، مخاليف اليمن، قسم 1، ابوظبى 1423/2002؛
(9) عبدالوهاببن عبدالرحمان بريهى، طبقات صلحاء اليمن، المعروف بتاريخ البريهى، چاپ عبداللّه محمد حبشى، صنعا 1403/1983؛
(10) بلاذرى (بيروت)؛
(11) عدنان ترسيسى، اليمن و الحضارة العرب مع دراسة جغرافيّة كاملة، بيروت: دارمكتبةالحياة، (بىتا.)؛
(12) عبداللّه ثور، هذه هى اليمن: الارض و الانسان و التاريخ، بيروت 1985؛
(13) محمدبن احمد حجرىيمانى، مجموع بلدان اليمن و قبائلها، چاپ اسماعيلبن على اكوع، صنعا 1416/1996؛
(14) احمد وصفى زكريا، رحلتى الى اليمن، دمشق 1406/1986؛
(15) عبداللّه عبدالسلام حداد، مدينة حيس اليمنية: تاريخها و آثارها الدينية، قاهره 1419/1999؛
(16) حسين عمرى، مئة عام من تاريخ اليمن الحديث: 1161ـ1264ه / 1748ـ1848م، دمشق 1408/1988؛
(17) عمررضا كحاله، جغرافية شبه جزيرةالعرب، چاپ احمد على، مكه 1384/1964؛
(18) همو، معجم قبائل العرب القديمة و الحديثة، بيروت 1402/1982؛
(19) ابراهيم احمد مقحفى، معجم البلدان و القبائل اليمنية، صنعا 1422/2002؛
(20) همو، معجم المدن و القبائل اليمنية، صنعا 1985؛
(21) الموسوعة اليمنية، زيرنظر احمد جابر عفيف و ديگران، صنعا 1412/1992، ذيل «حيس» (از حسين عبداللّه عمرى)؛
(22) نقشه عمومى خاورميانه، مقياس 000،750، 1:3، تهران: گيتاشناسى، 1382ش؛
(23) محمدبن احمد نهروالى، البرق اليمانى فى الفتح العثمانى، رياض 1387/1967؛
(24) ياقوت حموى؛
(25) يعقوبى، البلدان؛
(26) همو، تاريخ؛


(27) Carsten Niebuhr, Beschreibung von Arabien, Graz 1969;
(28) The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.

/ احمد آرين نيا /