حيرت بخارايى ، حيرت بخارايى، محمدصديق، شاعر تاجيك. وى در 1295 در بخارا به دنيا آمد. پدرش مؤذن بود و در گذر عروسان بخارا زندگى مىكرد. حيرت در اين محله به مكتب رفت. در هشت سالگى پدر و در دوازده سالگى مادرش را از دست داد و با ميراث مختصرى كه به او رسيده بود زندگى خود و برادر كوچكترش را با دشوارى اداره مىكرد، در پانزده سالگى به مدرسه رفت، ولى به علت تنگدستى توان خريد كتابهاى درسى و ادبى را نداشت و بيشتر آنها را از ديگران به عاريت مىگرفت (عينى، ص 496ـ497). حيرت ذهنى خلاق و حافظهاى قدرتمند داشت و بسيار فروتن و از شهرت گريزان بود و به حضور در محافل ادبى يا دربار و مدح اميران رغبتى نداشت. اما از 1314 كه با صدرالدين عينى* آشنا شد، به واسطه وى با شريفجان مخدوم، ملقب به صدرضياء*، و از طريقِ محفل ادبى صدرضيا با ادباى ديگر آشنا شد و آنها به فضائل وى پى بردند (رجوع کنید به همان، ص 489، 492ـ495). در 1316 در فصل تعطيل مدارس از سر تنگدستى نزد يكى از تاجرانِ پوستين بخارا با حقوقى اندك به منشىگرى و حسابدارى مشغول شد. به سبب فقر و زندگى غيرِبهداشتى و حجرههاى تنگ و تاريك مدرسه، رفتهرفته نحيف و لاغر شد تا اينكه در 1318 آثار بيمارى سل در وى ظاهر شد و به توصيه پزشك، تابستان را در فرغانه گذراند. درباره اين سفر مثنوى زيبايى نيز سروده است (رجوع کنید به همان، ص 497ـ498؛ حيرت بخارايى، ص 226ـ233).

در دوران بيمارى وى دوستانش از جمله صدرالدين عينى حمايتهاى مادى و معنوى خود را از او دريغ نمىكردند، اما بهتدريج بيمارى سل او را زمينگير كرد و در 1320/ 1902 در بخارا درگذشت و همانجا به خاك سپرده شد (عينى، ص 498ـ 499؛ د.تاجيكى، ج 8، ص 354). صدرالدين عينى قطعهاى در مرثيه و مادّه تاريخ فوت او سروده است (رجوع کنید به صدرضيا، ص 74ـ 75). پس از درگذشت حيرت، صدرالدين عينى و عبدالواحد مُنْظِم، كه نزديكترين دوستانِ وى بودند، اشعارش را گردآورى كردند. مُنظِم كه خط خوشى داشت دو نسخه از ديوانِ او را كتابت كرد، اما در واقعه كولوسوف خانه مُنظِم غارت و هر دو نسخه گم شد (عينى، ص500؛ قس بچكا، ص 919، كه به اشتباه دو نسخه را دو ديوان متفاوت دانسته است، از اين طريق، اين خطا به مقاله «حيرت» در دانشنامه ادب فارسى، ج 1، ص 361، نيز راه يافته است).

رسول هاديزاده در 1325ش/1956 يكى از اين نسخهها را در مخزن نسخ خطى فرهنگستان علوم تاجيكستان(ش 1247) پيدا كرد. اين نسخه شامل 2447 بيت و بيشتر اشعار آن در قالبِ غزل است. هاديزاده در 1343ش/ 1964 گزيدهاى كه شامل بيش از نيمى از اشعار اين نسخه است در شهر دوشنبه منتشر كرد (رجوع کنید به حيرت بخارايى، مقدمه هادىزاده، ص 16، 23، 34ـ35).

ويژگى اصلى شعر حيرت، همان ويژگى دوره معارفپرورى، يعنى سادهنويسى و دورى از مغلقگويى، است. اشعار غنايى حيرت به سبب دورى از ابهام، سادگى زبان و بيانِ صادقانه احساسات مشهور است (هيتچينس، ص 35؛ برجيان، ص 270). زبان شعر وى در برخى اشعارش، بهويژه توصيفات، به سياق گفتار بسيار نزديك مىشود (براى نمونه رجوع کنید به نمونه ادبيات تاجيك، ص 265ـ267). وى گاه از واژگان روسى نيز استفاده كرده (بچكا، همانجا) و از نخستين كسانى است كه به زيادهطلبى طبقه تازه به دوران رسيده زميندار و بازرگان اشاره كرده است. در بسيارى از اشعارش دوستى ميان ملتها را تبليغ كرده كه، در حال و هواى آن روزگار، شجاعانه بوده است (همانجا؛ نيز رجوع کنید به نمونه ادبيات تاجيك، ص 267).

آنچه شعر حيرت را از همنسلانش متمايز مىكند، فاصله گرفتن او از سبك هندى است كه در آن زمان هنوز رواج داشت. در چهارچوب ادبيات فارسى، حيرت را مىتوان از آخرين نمايندگان دوره بازگشت ادبى* دانست كه در ماوراءالنهر بسيار ديرتر از ايران ظاهر شد (رجوع کنید به برجيان، همانجا).

ناقدان ادبى تاجيك حيرت را در رديف عبدالقادر سودا*، واضح بخارايى* و احمد دانش* از بهترين شاعران بخارا در اوايل سده چهاردهم/ اواخر سده نوزدهم مىدانند (رجوع کنید به حيرت بخارايى، همان مقدمه، ص 29ـ32).

---

منابع:
(1) يرژى بچكا، «ادبيات تاجيك از سده شانزدهم تا روزگار كنونى»، در يان ريپكا، تاريخ ادبيات ايران، ترجمه ابوالقاسم سرّى، ج 2، تهران 1383ش؛
(2) حبيب برجيان، «تكوين زبان ادبى فارسى تاجيكى»، ايرانشناسى، دوره جديد، سال 18، ش 2 (تابستان 1385)؛
(3) دانشنامه ادب فارسى، به سرپرستى حسن انوشه، ج :1 ادب فارسى در آسياى ميانه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1380ش؛
(4) محمد شريفجان مخدوم صدر ضيا، تذكار اشعار: شرح حال برخى از شاعران معاصر تاجيكستان و نمونههايى از شعر آنان، به تصحيح سحابالدين صديق، به كوشش محمدجان شكورى بخارايى، تهران 1380ش؛
(5) صدرالدين عينى، يادداشتها، چاپ سعيدى سيرجانى، تهران 1362ش؛
(6) نمونه ادبيات تاجيك: 300ـ1200 هجرى، جمعكننده: صدرالدين عينى، سمرقند ?( 1926)؛
(7) كيت هيتچينس، «ادبيات نوين تاجيك»، ترجمه ص. شهبازى، ادبستان، ش 2 (بهمن 1368)؛


(8) Ensiklopediyayi Savetii Tajik, Dushanbe 1978-1988;
(9) Mohammad-Seddiq Hayrat-e Bukharaei Ashar-i muntakhab (in cyrillic), ed. Rasul Hadizada, Dushanbe 1964.

/ حبيب برجيان /