بَخْشی ، واژه ای که از دورة مغول (قرن هفتم )، در نوشته های فارسی و ترکی ، بویژه در متنهای تاریخی ، وارد شده و مانند اصل اویغوری آن ، در آغاز به معنای کاهن یا راهب بودایی بوده است (= تبّتی : «لاما»). در روزگاری که ایلخانان * نظر موافقی با دینِ بودایی داشتند یا حتی پیرو آن بودند، تعداد و نفوذ بخشیها در ایران قابل ملاحظه بود. پس از برافتادن آیین بودا در ایران (694)، «بخشی » در ایران و آسیای مرکزی و هندوستان و کریمه فقط به دبیری گفته می شد که اسناد ترکی و مغولی را می نوشت (این اسناد در آغاز به خط اویغوری ، معمولاً ( توسط ) بتِکْچی * ثبت می شد). در قرن دهم پزشکان به این نام خوانده می شدند. هرجا که لاما هست ، یعنی در میان کلموکها ( رجوع کنید به قلموق * ) و مغولها و منچوها «بخشی » معنی اصلی خود یعنـی «کاهـنِ بـودایی » را تـا قـرن چهاردهم حفظ کرده است . در میان ترکمنها و در قرنهای نهم و دهم در میان ترکهای آناطولی نام بخشی کم کم به معنای خنیاگر دوره گرد و در میان قرقیزها همراه با صورتهای گویشی «بَقْسی » و «بَقْسَه » به معنای ساحر (شَمَن ) درآمد.

ریشة واژة بخشی مورد اختلاف است : عموماً (مثلاً بارتولد و بلوشه ) آن را مشتق از واژة سنسکریت «بهکشو » می شمردند، اما این نظر را پلیو و دیگران رد کرده آن را به احتمال قریب به یقین از واژة چینی «پُو ـ چِه » («پوشی » یعنی «فرزانه »، «دانا») مشتق می دانند.

---

منابع :


(1) IA , s.v. "Bah í i" (by M. Fuad Kخprدlد);
(2) R. Karutz, Unter Kirgisen und Turkmenen , Berlin [1928 ?];
(3) W. Radolff, Proben der Volksliteratur der tدrkischen Stجmme Sدdsibiriens , vol. iii/ text, 46 ff.;
(4) Rash ¦ â d al-D ¦ â n, Histoire des Mongols de la Perse , edited by M.E. Quatremةre, I, 1836, 184- 199;
(5) B. Spuler, Die Mongolen in Iran 2 , Berlin 1955, 184, 547 (دارای کتابنامه در بارة ریشه شناسی ) .

) / د. اسلام / اشپولر (