حيدرآباد (2) ، حيدرآباد (2) يا حيدرآباد سند، شهرستان (ضلع) و شهرى در ايالت سند در پاكستان.

1) شهرستان حيدرآباد. تقريباً در قسمت ميانى ايالت سند قرار دارد. مهمترين شهرهاى آن، هالا، متيارى، سيتى، لطيفآباد، تَندو اللهيار، مَتلى و محمدخان است. ناحيه حيدرآباد در دشت قديمى سند واقع است و رود سند/ ايندوس و ريزابههاى آن در آن جريان دارد. آب و هواى آن معتدل و مرطوب، و زمينهاى آن حاصلخيز و از عمدهترين مراكز توليد برنج، گندم و ميوه در سطح ايالت سند است (رجوع کنید به پيتاوالا، ص 269؛ نقشه راهنماى پاكستان؛ >نقشه سند<).

اهالى آن مسلماناند و به زبان اردو و سندى گفتگو مىكنند. همچنين گروههاى گوناگونى از قبيل بلوچ، سيّد، راجپوت، سنديهاى اصيل جَت و ميد و ميواتى در آن به سر مىبرند (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه؛ نيز رجوع کنید به قاسممحمود، ذيلمادّه). راهآهن شهرهاى حيدرآباد را به شهرهاى ايالت راجستان در هند مرتبط مىكند (رجوع کنید به >اطلس جامع جهان تايمز<).

قبرستان قديمى ميون وهيون از مهمترين آثار قديمى ناحيه حيدرآباد است (رجوع کنید به نسيانى تتوى، ص 353).

2) شهر حيدرآباد، مركز شهرستان حيدرآباد واقع در 160 كيلومترى شمالىشرقى بندر كراچى كه براى تمايز از حيدرآباد دكن به حيدرآباد سند نيز معروف است (رجوع کنید به طريحى، ص 187ـ 188). حيدرآباد در كنار رود سند قرار دارد. ميانگين بيشترين دماى آن ْ6ر41 در ارديبهشت/ مه و ميانگين كمترين آن ْ3ر 10 در دى/ ژانويه است (رجوع کنید به پيتاوالا، ص 148؛ آب و هواى جهان، 2009).

راه اصلى پيشاور ـ كراچى از حيدرآباد مىگذرد و اين شهر از راهى كه از شهرهاى مُلْتان لاهور و راولپندى مىگذرد به اسلامآباد، پايتخت كشور، مرتبط مىگردد. بهسبب دسترسى آسان (راهآهن)، بسيارى از ساكنان آن مهاجران هندىاند (رجوع کنید به قاسم محمود، همانجا). در سرشمارى 1385ش/ 2007، جمعيت آن 274، 151، 1 تن ضبط شده است (رجوع کنید به جمعيت شهرها، 2009).

از آثار قديمى شهر، مسجد، چند مقبره از حكام كلهوره (از جمله مقبره غلام شاهكلهوره) و تالپوره حيدرآباد و قلعه است (رجوع کنید به قانع، ج 3، بخش 1، ص 473ـ474 و پانويس 1؛ اعجازالدين، ص 48؛ نيز رجوع کنید به الانا، ص 18).

پيشينه. بهنظر برخى محققان، شهر كنونى بر روى خرابههاى شهر قديمى نيرون كوت احداث شده است (رجوع کنید به قانع، ج 3، بخش 1، ص 472ـ473؛ بلوچ، ص 36). شهر نيرون كوت را ظاهراً، هنگام فتوحات مسلمانان در سند در سده اول، محمدبن قاسم ثقفى تسخير كرد (رجوع کنید به بلاذرى، ص 617ـ618). جغرافىنويسان مسلمان از نيرون ياد كرده و آن را شهرى ميان دِيْبُل (كه خرابههاى آن در حدود سى كيلومترى جنوبغربى شهر تته واقع است رجوع کنید به لسترنج، ص 330، پانويس 1) و منصوره (همان شهر برهمناباد) و جزو اقليم سند ذكر كردهاند (رجوع کنید به ابنحوقل، ص 323؛ مقدسى، ص 477). تاريخ احداث حيدرآباد به سده دوازدهم مىرسد. غلام شاه كلهوره در 1182/ 1768 قلعهاى محكم در اين مكان احداث كرد و آن را حيدرآباد، برگرفته از لقب امام على عليهالسلام، ناميد (رجوع کنید به قانع،ج 3، بخش 1، ص 472ـ473؛ قاسم محمود، همانجا؛ نيز رجوع کنید به اعجازالدين، ص 41). پس از انقراض كلهوريان در 1198/ 1783، شهر به دست تالپوريان افتاد و در 1204/ 1789 ميرفتح علىخان تالپوره، پايتخت خود را از خداآباد به حيدرآباد منتقل كرد و شهر را گسترش داد (اعجازالدين، همانجا).

در سده سيزدهم حيدرآباد مركز سند و شهرى بزرگ و پرجمعيت داراى بارو و داراى خانههاى گلى معرفى شده است (الفينستون، ص 498؛ بورنس، ج 3، ص 49). زينالعابدين شيروانى در 1254 آن را چنين وصف كرده است: شهرى در اقليم دوم با هوايى گرم، داراى پنج هزار خانه، با مردمى بلوچ و عمدتاً شيعهمذهب و نيز هندو و اهل سنّت، و بزرگانى صاحب خزاين بسيار (ص 226ـ227). در 1259/ 1843 حيدرآباد و تمامى ايالت سند به دست نيروهاى انگليسى، تحت فرماندهى سرچارلز ناپير، افتاد و قسمتهايى از دژ حيدرآباد آسيب ديد (اعجازالدين، همانجا). در اين زمان حيدرآباد از ايالتهاى مهم هند بهشمار مىرفت (ربانى، ص 175). با اينحال انگليسيها، بنابر ملاحظات سياسى و تجارى، مقر حكومت را از حيدرآباد به بندر كراچى منتقل كردند كه اين امر موجب رشد كراچى و از رونق افتادن تدريجى حيدرآباد شد (د. اسلام، همانجا).

در 1260، شهر در اختيار اميرانى بود كه در قسمت مركزى دژ زندگى مىكردند و به رودخانه دسترسى داشتند، ولى تجارت در آنجا رونقى نداشت. هندوها در قسمت قديمى شهر زندگى مىكردند و دژ در دست افسران اروپايى (انگليسى) بود و برجى در مركز دژ قرار داشت (اعجازالدين، ص 42ـ44، 46). عمارتهاى قلعه، در 1324/ 1906 بر اثر جنگ و حملات توپخانهاى ويران شدند (قاسم محمود، همانجا). حيدرآباد تا 1315ش/ 1936 جزئى از ايالت بمبئى هند بود و در جريان تقسيم شبهقاره هند به پاكستان و هند در 23 و 24 مرداد 1326/ 14 و 15 اوت 1947 درگير منازعات ناشى از آن شد و در اين سال جزو پاكستان غربى گرديد (رجوع کنید به برك و قريشى، ص356؛ خورشيد و راؤ، حصه1، ص 271؛ گودوين، ص 49ـ 52؛ نيز رجوع کنید به سند*).

حيدرآباد در دهههاى بعدى قرن چهاردهم/ بيستم، رشد چشمگيرى كرد، بهويژه در فرهنگ و علم، چنانكه به سبب تأسيس دانشگاه سند در 1333ش/ 1954 و تأسيس گروه ادبى سند (سندى ادبىبورد) در 1341ش/1962، به منظور گسترش زبان و ادبيات سندى و انتشار آثار فارسى و عربىِ مؤلفانِ قديمىِ سندىالاصل، به صورت يكى از مراكز پر رونق فعاليتهاى فرهنگى درآمد. حيدرآباد داراى كتابخانههاى معتبر و فرهنگستانى به نام فرهنگستان شاه ولىاللّه دهلوى است كه در آن درباره فلسفه شاهولىاللّه و آثار او تحقيق مىشود. مدرسه مشارعالعلوم در حيدرآباد، از مهمترين مراكز دينى شيعيان در پاكستان است (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا؛ شيمل، ص 178؛ صافى، ص 78، 100).

امروزه حيدرآباد توسعه بسيارى يافته است. بافت قديمى آن داراى كوچههاى تنگ و خيابانهاى باريك است و معمارى خاصى دارد، چنانكه بربام آنها بادگيرهايى براى استفاده از نسيم دريا، از جانب كراچى، هست. قلعه حيدرآباد عمدتاً ويران شده است. بافت جديد شهر منظم است و در سالهاى اخير دو شهرك بازرگانى و صنعتى در پيرامون شهر احداث شده است (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا؛ نبىخان، ص 188).

---

منابع:
(1) ابنحوقل؛
(2) بلاذرى (بيروت)؛
(3) عبدالسلام خورشيد و روشنآراء راؤ، تاريخ تحريك پاكستان، حصه 1، اسلامآباد 1993؛
(4) محمداكرام ربانى، جامع مطالعه پاكستان، لاهور 2001؛
(5) زينالعابدينبن اسكندر شيروانى، بستانالسياحه، يا، سياحتنامه، چاپ سنگى تهران 1315، چاپ افست (بىتا.)؛
(6) قاسم صافى، سرزمين و مردم پاكستان، تهران 1378ش؛
(7) محمدسعيد طريحى، ملوك حيدرآباد: تاريخ المملكة القطب شاهية فى الهند (98ـ1099ه / 1512ـ1678م)، (لاهه )1426/2005؛
(8) سيدقاسم محمود، انسائيكلوپيديا پاكستانيكا، لاهور ( 1997)؛
(9) غلام على شيربنعزتاللّه قانع، تحفةالكرام،ج3،بخش1، چاپ حسامالدين راشدى، حيدرآباد، سند 1971؛
(10) ويليام گودوين، پاكستان، ترجمه فاطمه شاداب، تهران1383ش؛
(11) مقدسى؛
(12) طاهرمحمدبنميان حسن نسيانىتتوى، تاريخ بلده تهته، معروف به تاريخ طاهرى، چاپ نبى بخشخان بلوچ، حيدرآباد، سند 1384/1964؛
(13) نقشه راهنماى پاكستان، مقياس 000، 000،2 :1 تهران: گيتاشناسى، (بىتا.)؛
(14) نقشه سياسى كشور پاكستان، مقياس 000،700، 1:1، تهران: سازمان جغرافيايى نيروهاى مسلح، 1385ش؛


(15) F. S. Aijazuddin, Historical images of Pakistan, Lahour 1992;
(16) Chulam Ali Allana, Art of Sind, Islamabad: Lok Virsa Publishing House, [n.d];
(17) N. A. Baloch, Lands of Pakistan: perspectives, historical and cultural, Islamabad 1416/1995;
(18) S. M. Burke and Salim al-Din Quraishi, Quaid-i-Azam Mohammad Ali Jinnah: his personality and his politics, Karachi 1997;
(19) Alexander Burnes, Travels into Bokhara together with a narrative of a voyage on the Indus, London 1973;
(20) City Population, 2007. Retrieved June. 21, 2009, from http://www. citypopulation. de;
(21) Mountstuart Elphinstone, An account of the kingdom of Cabul and its dependencies in Persia, Tartary and India, Graz 1969;
(22) EI2, s.v. "Haydarabad (Sind)" (by A. S. Bazmee Ansari);
(23) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, Cambridge 1930;
(24) Map of Sind, scale 1:1'000'000, Lahore: Ferozsons, 1995;
(25) Ahmad Nabi Khan, Development of mosque architecture in Pakistan, Islamabad 1991;
(26) Maneck B. Pithawalla, A Physical and economic geography of Sind: the lower Indus basin, Karachi 1959;
(27) Annemaria Schimmel, Calligraphy and Islamic culture, New York 1984;
(28) The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005;
(29) World Climate, 2009. Retrieved June. 21, 2009, from http:// www. worldclimate. com.

/ معصومه بادنج /