حوض(2) ، حوض(2)، آبگيرى طبيعى در جنوبشرقى موريتانى، در زاويه آبگيرهاى سنگال و نيجر. حوض از شمال به صخره ساحلى ظهر تِشِت محدود است كه از تشت تا اراتان و در حاشيه فلات آدافر امتداد دارد. از شمالشرقى به صخرهاى ساحلى در جهت ظهر ولاته و نعمه/ نمه، كه منطقه كمارتفاع جَوْف را در بر مىگيرد، محدود مىشود. در جهت مغرب، مرز چندان مشخصى ندارد ولى همين مرز پس از دماغهاى در جهت باسيكونو و نره، تمبرده را در برمىگيرد و سپس از طريق عيونالعَطروس به تِشِت مىرسد.

بنابراين، حوض مشتمل است بر يك فلات و پس از شيب صخره ساحلى، دشتى كه به دو منطقه تقسيم مىشود: منطقه البيعار در جنوب، پوشيده از مرتع و چاه؛ و منطقه ائوكر در شمال، كه سراسر شنزار است.

آب و هواى حوض حد فاصل بين آب و هواى بيابانى و آب و هواى ساحلى است. سه فصل دارد: بارانى (تيرـ شهريور/ ژوئيه ـ سپتامبر)، گرم و خشك (فروردين ـ تير/ مارس ـ ژوئيه) و معتدلِ خشك (مهر ـ فروردين/ اكتبر ـ مارس). فراوانى بارش (در فصل بارانى) موجب رويش گياهان اعم از مرغزارها و مراتع و جلب كاروانها و گلهها به سوى آنها مىشود.

پيشينه. موقعيت حوض در خروجى بيابان موجب شده است كه در طول تاريخ مورد مناقشه قرار گيرد. براساس برخى روايات، اقوام فولانى از ماسينا به اين منطقه آمدند. بربرهاى لمتونه مملكت اودغوست را (كه حوض شمالى را در برمىگرفت) بهوجود آوردند (قرن پنجم/ يازدهم)، سپس فرمانروايان سياهپوستِ غنايىِ سونينكه حوض را تصرف كردند (380/990) كه پايتخت آنها، كومبى صالح، آنجاست. مرابطون در 446/1054 (در دوره فرمانروايى يحيىبن عمر) اودغوست، و در 469/1076 غنا را گرفتند. مرگ ابوبكربن عمر (فرمانرواى مرابطون) در 480، به غنا امكان بازيابى استقلال داد ولى نفوذ سلطه فرمانرواى آن هرگز از ائوكر و باسيكونو فراتر نرفت. در 600/1203، سومانگورو كانته، پادشاه ساسوها، غنا را تصرف كرد. مشركان سونينكههاى مسلمان را تا ولاته فرارى دادند (621/1224). در 638/1240، سونجاتا كيتا شهر غنا را منهدم كرد.

حملههاى اعراب به صحرا در اواخر قرن هشتم/ چهاردهم، زمانى صورت گرفت كه بربرى كردن اهالى به شدت جريان داشت. شهرهاى شتو و بيرو، متعلق به سونينكهها، نام بربرى گرفتند و تِشِت و ولاته خوانده شدند. از اعراب مَعْقِل*، بهخصوص شاخه حسّان، سپاهيان مزدور را، كه فرمانده جنگهاى آن دوره بودند، در اختيار بربرها گذاشتند. حوض در منتهىاليه خط سير آن دسته از قبايل عرب قرار داشت كه از شمال مىآمدند و پس از رسيدن به سنگال به سمت شرق تغيير مسير مىدادند. بنابراين، اين منطقه فقط تحت تأثير حوادث فرعى حملههاى اعراب قرار گرفت.

در آغاز قرن نهم/ پانزدهم، اولاد داوودبن محمد بر حوض استيلا يافتند. در ابتداى قرن بعد عموزادگانشان، اولاد داوودبن عَرّوق، جانشين آنها شدند. آنها نيز به نيجر عقبنشينى كردند و در ميانه قرن يازدهم/ هفدهم، اولاد محمد ـ اولاد مبارك جاى آنها را گرفتند كه آنان نيز زير فشار ترارزه ها و براكنه ها بهناچار به سوى غرب حركت كردند. اولاد ناصر در اوايل قرن سيزدهم/ نوزدهم، اولاد مبارك را به سوى مشرق راندند.

در حدود 1267/1850 اعراب حسّان برترى سياسى مشدوف ها را پذيرفتند. مشدوفها بربرهايى تقريباً اصيل ولى عربزبان بودند كه موفق شدند در پرتو اتحاد با الحاج عمر و تُكُلُر*هاى او، كه نيورو را به تصرف در آوردند (1850)، بر منطقه حاكميت يابند.

از 1308/1890 نفوذ فرانسويان آغاز شد. در 20 جمادىالاولى 1309/ اول ژانويه 1891، نيورو اشغال گرديد. دو سال بعد، آركينار منطقه نره و ماسينا را تصرف كرد. سرهنگ روله، كه از تمبوكتو حركت كرده بود، حوض را كاملاً به اشغال درآورد و بدون زحمت وارد ولاته شد.

طريقت قادريه در قرن دوازدهم/ هجدهم رايج شد، در حالى كه تجانيه* در قرن سيزدهم/ نوزدهم، تحت نفوذ الحاج عمر، رواج يافت، اما آنچه در اين منطقه اهميت بسيار داشت، «تجانيسم متفاوت» بود كه شريفِ توات، محمد ولد احمدولد عبداللّه (يا الشريف الاخضر)، و جانشين او، شيخحمااللّه، باب كردند. پدر شيخحمااللّه، شريفِ تِشِت بود و مادرش تكلر. او ارتش قدرتمندى از قبايل موريتانى گرد آورد كه از نظر ادارى به مناطق نيورو، كفه، تمبرده، نره و نمه وابسته بودند. حماليّه* منشأ حوادث كائدى (1309ش/1930) و نيورو ـ آسابه (1319ش/ 1940) بودند.

در 1319ش/1940، تقريباً تمامى قبايل تحت تأثير تبليغات حماليه قرار گرفته بودند كه اسلامى جنگجويانه را تبليغ مىكرد و به علت منش بيگانهستيزش، همه ناراضيان مشرق موريتانى و مغرب سودان را گردهم آورده بود. اتحاديه بزرگ مرابطون، بهنام تنواجيب ها كه عوامل آن در كايس، يليمانه، نيورو، كفّه و تمشكت حضور داشتند، در برابر اين تبليغات مقاومت كرد و به مسلك قادريه وفادار ماند. در جريان ترك مخاصمه 1319ش/1940، حماليهپنداشتند زماناز ميان برداشتن رقباى تنواجيب و تصاحب اموال ايشان فرا رسيده است؛ اما پس از اقدامات خونين ايشان، 33 نفر از غارتگران، از جمله فرزند ارشد شيخحمااللّه، به اعدام محكوم شدند و ارتش آنان را در يليمانه تيرباران كرد. شيخحمااللّه ابتدا به الجزاير و سپس به فرانسه تبعيد شد و در دوره اشغال، در همانجا درگذشت.

اگرچه مارتى نيورو را مكه سودان به شمار آورده، بىترديد عملا حوض پايگاه اصلى صدور اسلام به كشورهاى افريقاى سياه بوده است. حوض همچنان منطقهاى حساس بهشمار مىرود؛ ازاينرو، فرماندار كل افريقاى غربى فرانسه در مهر 1323/ اكتبر 1944 تصميم گرفت منطقه حوض را، به مركزيت عيونالعطروس، تشكيل دهد. حكومت موريتانى ضرورت اين اقدام را اثبات كرد. اين تصميم موجب تغيير مرز شد. حوض از سالهاى دور، بين مالى و موريتانى تقسيم شده بود و در پى اين توافقنامهها بهطور كامل تحت مالكيت موريتانى قرار گرفت و با وجود استقلال، همچنان تحت حاكميت اين كشور است.

---

منابع:


(1) La Campagne saharienne 1935-36 (anon.),ii , secteur soudanais, in Bulletin du Comtie de l'Afrique francaise, (1937), 36-38;
(2) Chabas, Etude sur le Hodh occidental, MS Nouakchott, 23;
(3) A. Chambon, Les populations de race noire et d'origine servile dans la subdivision d'Aioun el, Atrous, MS CHEAM 3503;
(4) Fevez, Itineraire de Oualata a El Ksab, in BCHSAOF, 1922/7, 241-250;
(5) R. Furon, "A propos des formations quaternaires du delta interieur du Niger soudanais", in Bull. Mus. Hist. nat., 2nd series, XVII (1945), 450-451;
(6) G. P. Gillier, La penetration en Mauritanie, Paris 1926;
(7) P. Marty, Etudes sur l'islam et les tribus du Soudan, les tribus Maures du Sahel et du Hodh, III, Paris 1921;
(8) Rocaboy, Le Hamalliisme, MS CHEAM;
(9) R. Vaufrey, "Le neolithique paratoumbien, une civilisation agricole primitive au Soudan", in Revue scientifique, LXXXV (1947), 205-232.

/ ر. كرونوين (د.اسلام) /