responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6641

 

حوزه علميه اصفهان ، حوزه علميه اصفهان

برخى آغاز فعاليتهاى علمى شيعيان در اصفهان را اواخر قرن چهارم مىدانند كه علاءالدين كاكويه مدرسهاى با نام مدرسه علائى براى ابنسينا تأسيس كرد (رجوع کنید به موحد ابطحى، ج 2، ص 47ـ 48؛ رياحى، ص 126)، اما شكلگيرى رسمى حوزه علميه در اين شهر پس از رسمى شدن مذهب تشيع در دوره صفويه در ايران و بهويژه انتقال پايتخت به آنجا بوده است.

در دوره صفويه، با توجه به فشارهاى شديدى كه بر شيعيان در قلمرو عثمانى وارد شده بود، برخى از عالمان شيعى جبل عامل با اغتنام فرصت از اين گشايش سياسى در ايران و به انگيزه ترويج مذهب شيعه به اين كشور مهاجرت كردند (در اينباره رجوع کنید به مهاجر، 1410). از اينسو نيز شاه طهماسب صفوى (حك : 930ـ984) مهمترين نقش را در استقبال از اين علماى مهاجر داشت. برخى از اين علما در شكلگيرى حوزه علمى اصفهان ايفاى نقش كردند، از جمله علىبن هلال منشار كركى عاملى* (متوفى 984) فقيه امامى كه نزد علىبن عبدالعالى كركى تحصيل كرده بود و در اين دوران به ايران آمد و از طرف شاه طهماسب اول (حك : 930ـ984)، به منصب شيخ الاسلامى اصفهان رسيد (واله اصفهانى، ص 430). حسينبن عبدالصمد حارثى* (متوفى 984)، از شاگردان و دوستان شهيد ثانى* و پدر شيخ بهائى نيز در آغاز ورود به ايران در اصفهان اقامت گزيد. در آنجا علىبن هلال منشار كركى عاملى شيخالاسلام اصفهان، از او استقبال كرد. حارثى سه سال در اصفهان به تدريس اشتغال داشت (همان، ص 433ـ434).

در دوران حكومت شاهطهماسب به سبب عنايت خاص شاه به علما و نيز اعتقاد و التزام شخص او به احكام شريعت (رجوع کنید به افندىاصفهانى، ج3، ص455ـ460؛ خوانسارى، ج4، ص363)، حوزههاى علمى شيعه رونق و نفوذ ويژهاى يافتند. پس از شاه طهماسب، در دوره شاه اسماعيل دوم (حك: 984ـ 985) به جهت گرايش شاه به اهلسنّت، عالمان شيعى در انزوا قرار گرفتند و حتى شاه در صدد قتل آنان برآمد (خوانسارى، ج 2، ص 321ـ323). پس از شاه اسماعيل دوم نيز در دوره سلطان محمد خدابنده (حك : 985ـ996) توجهى به حوزه علميه نشد.

با استقرار سلطنت شاه عباس اول صفوى (حك : 996ـ 1038) و اقدامات او عالمان شيعى نفوذ بيشترى يافتند، تا آنجا كه مىتوان گفت حوزه اصفهان در واقع در دوره او تأسيس شد. يكى از عالمانى كه از او به عنوان مؤسس حوزه علميه اصفهان ياد مىشود ملاعبداللّه تسترى است. وى درس خوانده حوزه نجف بود و احتمالا در حدود 1006 از كربلا به اصفهان آمد و سپس برههاى در مشهد ساكن شد، اما در 1009 كه شاه عباس اول به مشهد رفته بود با او ملاقات و او را تكريم كرد و از وى خواست به اصفهان برگردد. شاه در اصفهان براى او مدرسهاى ساخت و تدريس در آن را به او سپرد. وى در آن مدرسه به تدريس فقه، اصول، حديث و رجال پرداخت. بر اثر تلاشهاى تسترى حوزه علميه اصفهان رونق فراوان يافت و طلاب حديث و فقه در اصفهان روبه فزونى نهادند. به نوشته محمدتقى مجلسى كه خود شاگرد تسترى بوده است، تعداد محصلان علوم دينى در زمان ورود تسترى به اصفهان پنجاه تن و در زمان وفاتش (1021) نزديك به هزار تن بودهاند (رجوع کنید به 1406ـ1413، ج 14، ص 382؛ تسترى*، عبداللّهبن حسين).

عالم بزرگ ديگرى كه در شكوفايى حوزه اصفهان حضورى تأثيرگذار داشت، بهاءالدين عاملى* بود. شاه عباس منصب شيخالاسلامى اصفهان را پس از فوت شيخ على منشار به وى سپرد. وى به مدد دانش گسترده و متنوع خود به تدريس پرداخت و شاگردان بزرگى تربيت كرد. وى در سلسله اجازات روايى، از محدّثان امامى برجسته است و طرق بسيارى از اجازات محدّثان در قرون اخير به او و سپس پدرش و شهيدثانى منتهى مىشود. محمدتقى مجلسى، صدرالدين شيرازى، ملامحسنفيضكاشانى، سيد ماجد بحرانى، سيدحسين مجتهد كركى، جوادبن سعد بغدادى مشهور به فاضلجواد (متوفى 1065)، ملاحسنعلى تسترى، ملاخليلبن غازى قزوينى، ملاصالح مازندرانى، علىبن سليمان بحرانى و رفيعالدين محمد نائينى مشهوربه ميرزارفيعا، كه هر كدام سهم درخورى در بالندگى حوزه علميه اصفهان داشتند، از مشهورترين شاگردان شيخ بهائى بودند. شيخ بهائى با تربيت اين شاگردان موجب ارتقاى حوزه اصفهان شد و حتى چندين مدرسه نيز در اصفهان تأسيس كرد. روش تدريس او به گونهاى بود كه شاگردان بسيار جذب درسش او مىشدند. از مهمترين اقدامات او در حوزهاصفهان، سوقدادن شاگردان مبرِّزش به شرح و تبيين متون حديثى بودهاست (رجوع کنید به محمدتقى مجلسى، 1406ـ 1413، ج14، ص434؛ والهاصفهانى، ص443ـ 437؛ براى شرح احوال و آثار و نيز مقام علمى و ادبى وى رجوع کنید به بهاءالدين عاملى*).

لطفاللّهبن عبدالكريم ميسى (متوفى 1032) از مهاجران جبلعامل و از مدرّسان فقه و حديث در اصفهان بود. وى تا 997 در مشهد اقامت داشت، ولى به دنبال حمله ازبكان به مشهد و شهادت استادش، ملاعبداللّهبن محمود تسترى، از مشهد به قزوين رفت و سرانجام به خواست شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزيد و در مسجد و مدرسهاى كه شاه به نام او ساخت ساكن شد (اسكندر منشى، ج 1، ص 249ـ250؛ واله اصفهانى، ص 438ـ439؛ نيز رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج 4، ص 417ـ420). اسكندر منشى تاريخى براى اقامت وى در اصفهان ذكر نكرده، اما زمان اين مهاجرت بعد از 1006، سال انتخاب اصفهان به عنوان پايتخت، بوده است. شيخ لطفاللّه ميسى تا آخر عمر خويش در آن مدرسه به تدريس و ارشاد مشغول بود (رجوع کنید به اسكندر منشى، ج 1، ص 157). ميسى و فرزندش جعفر از بهاءالدين عاملى اجازه روايت دريافت كردهاند (رجوع کنید به محمدباقر مجلسى، 1403، ج 106، ص 148ـ149)، همچنانكه شيخ بهائى به وى توجه جدّى داشته و مردم را به او ارجاع مىداده است (حرّ عاملى، قسم 1، ص 136).

سيدمصطفى تفرشى* (متوفى بعد از 1044) فقيه و رجالى امامى صاحب كتاب مشهور نقدالرجال، نيز از استادان مبرِّز حوزه اصفهان در اين دوران بود كه نزد ملاعبداللّه تسترى حديث و رجال آموخته و از او اجازه روايت كتب اربعه را دريافت كرده بود (خوانسارى، ج 7، ص 327ـ338).

در اين دوره، شهرت بهاءالدين عاملى باعث شد از شهرهاى دور و نزديك براى كسب فيض از محضر او به اصفهان روى آورند؛ چنانكه زينالدينبن محمدبن حسن جبعى، نواده شهيدثانى (متوفى 1063 يا 1064) از جبل عامل به ايران سفر كرد و در خانه شيخبهائى منزل گزيد و مدتها نزد او دانش آموخت. بعدها شيخ حرّ عاملى* نزد وى فقه، حديث و رياضيات خواند (حرّ عاملى، قسم 1، ص 92؛ افندى اصفهانى، ج 2، ص 388)، همچنين فاضل جواد كه در كاظمين متولد شد، براى تحصيل به اصفهان كوچ كرد و نزد بهاءالدين عاملى دانش آموخت و از ملازمان او شد (حرّعاملى، قسم 2، ص 57ـ58؛ افندى اصفهانى، ج 1، ص 118ـ119).

محمدباقربن محمد حسينى استرآبادى مشهور به ميرداماد (متوفى 1041) محدّث، فقيه و فيلسوف مشهور امامى كه از دايىاش عبدالعالى كركى و حسينبن عبدالصمد حارثى اجازه روايت دريافت كرد، در اصفهان كرسى تدريس و افتا داشت و پس از درگذشت بهاءالدين عاملى رياست كرسى تدريس به او رسيد. صدرالدين شيرازى معروف به ملاصدرا* از معروفترين شاگردان اوست كه از شيراز به اصفهان آمد و نزد وى علوم معقول و نزد بهاءالدين عاملى علوم منقول (حديث) آموخت (رجوع کنید به واله اصفهانى، ص 417ـ419؛ حرّ عاملى، قسم 2، ص 249). علاقهمندان به فلسفه نيز كه آوازه مجالس درس ميرداماد به گوششان رسيده بود از شهرهاى مختلف به اصفهان مىآمدند تا در كلاس درس وى بنشينند. مثلا عبدالغفاربن محمد رشتى (متوفى قبل از 1041) به مجلس درس ميرداماد حاضر شد و حاشيهاى برالتقديسات استادش نوشت (افندى اصفهانى، ج 3، ص 157ـ 158؛ امين، ج 8، ص 31). شاه سليمان اول صفوى كه به ميرداماد علاقه وافر داشت، در سفرى براى زيارت عتبات عراق او را با خود همراه كرد و در همان سفر ميرداماد از دنيا رفت و در نجف به خاك سپرده شد (براى شرح احوال و آثار و نيز خدمات علمى و آموزشى وى رجوع کنید به ميرداماد*، محمدباقر).

سيد ابوالقاسم موسوى حسينى فندرسكى (متوفى 1050) معروف به ميرفندرسكى فيلسوف مشهور امامى و عالم رياضيات، ديگر دانشمند معروف حوزه اصفهان است. وى در دوره شاه عباس و شاه صفى به تدريس فلسفه و رياضيات مشغول و نزد آن دو محترم بود. ميرزا رفيعا نائينى، محمدباقر خراسانى و آقاحسين خوانسارى از جمله شاگردان وى بودند (خاتونآبادى، ص 514؛ افندى اصفهانى، ج 5، ص 499ـ501؛ نيز رجوع کنید به ميرفندرسكى*، ابوالقاسم).

قاسمبن محمد حسنى طباطبائى قُهپايى (متوفى ح 1060)، رجالشناس مشهور سده يازدهم، در اصفهان نزد بهاءالدين عاملى و ملا عبداللّه تسترى علوم حديث و رجال آموخت و محمدباقر مجلسى، ابوالقاسمبن محمد جرفاذقانى و محمدبن على استرآبادى از شاگردان وى بودند (رجوع کنید به اردبيلى، ج 2، ص21؛ محمدباقر مجلسى، 1403، ج 107، ص 156؛ جزايرى، ص 78؛ خوانسارى، ج 4، ص 411). حسنعلىبن عبداللّه تسترى (متوفى 1069) نزد پدرش ملاعبداللّه تسترى دانش آموخت و به درجه اجتهاد رسيد. شاه سليمان اول صفوى و شاه عباس دوم او را تكريم مىكردند. وى در مدرسهاى كه شاه عباس اول براى پدرش ساخته بود تدريس مىكرد و آنگاه كه سلطانالعلماء در 1055 براى بار دوم به منصب وزارت رسيد كرسى تدريس را از او گرفت (رجوع کنید به تسترى*، عبداللّهبن حسين).

محمدتقى مجلسى* (متوفى 1070) فقيه و محدّث مشهور كه در اصفهان به دنيا آمد و در خردسالى از ابوالبركات واعظ اصفهانى اجازه روايت گرفت، نزد بهاءالدين عاملى و ملاعبداللّه تسترى دانش آموخت و از آن دو اجازه دريافت كرد و در اصفهان شاگردان زيادى از جمله فرزندانش عزيزاللّه، عبداللّه و محمدباقر مجلسى، آقاحسين خوانسارى، ملاصالح مازندرانى و محمدصادق كرباسى را پرورش داد. سهم او در پرورش اهل علم و دانشمندان برجسته اصفهان بسيار زياد بوده و خود نيز به اين امر وقوف داشته و از رؤيايش در نجف گزارش داده و بيان كرده است كه كلام امام على عليهالسلام در آن رؤيا ناظر به همين وظيفه تربيت طالبان علم بوده است (رجوع کنید به قمى، ج 2، ص 706ـ 707). دو شرح عربى و فارسى او بر كتاب مَن لايَحضُرُهالفقيه ابنبابويه از تأثيرگذارترين اقدامات حوزه اصفهان است كه به دلالت استادش، شيخ بهائى انجام داده است (اردبيلى، ج 2، ص82؛ افندىاصفهانى، ج 5، ص 47؛ تنكابنى، ص287ـ289).

ملارجب على تبريزى، عارف و حكيم امامىِ اهل تبريز كه به دليل اقامت طولانى در اصفهان به اصفهانى نيز شهرت يافت، در اين شهر شاگردان برجستهاى تربيت كرد كه از آن جملهاند : ملامحمد تنكابنى، قاضى سعيد قمى، امير قوامالدين محمد اصفهانى، ملامحمد شفيع اصفهانى، محمدرفيع پيرزاده، محمدبن عبدالفتاح تنكابنى معروف به فاضل سراب. وى مدتى در مدرسه شيخ لطفاللّه تدريس مىكرد (نصرآبادى، ص 223؛ براى شرح احوال و آثار و آراى فلسفى وى رجوع کنید به تبريزى*، ملارجب على).

رفيعالدين محمدبن حيدر حسنى طباطبائى مشهور به رفيعا (متوفى 1080 يا 1082)، فقيه اصولى و متكلم امامى در اصفهان، نزد بهاءالدين عاملى و ملاعبداللّه تسترى دانش آموخت و در علوم عقلى و نقلى تبحر يافت و شاگردان زيادى از جمله محمدباقر مجلسى را پرورش داد. كتاب مشهور او الشجرةالالهية در اصول دين است (اردبيلى، ج 1، ص 321ـ 322؛ مدرس تبريزى، ج 6، ص 128).

آخوند ملاحسين بروجردى (متوفى 1084) در مسجدجامع عباسى تدريس مىكرد و عبدالحسين حسينى خاتونآبادى، صاحب وقايعالسنين و الاعوام، كتاب حكمةالعين كاتبىقزوينى (متوفى 675) را نزد او خوانده است (خاتونآبادى، ص 532؛ براى خاندان علمى خاتونآبادى رجوع کنید به خاتونآبادى*، خاندان).

محمدصالح مازندرانى (متوفى 1086) براى تحصيل علم به اصفهان رفت وعلوم عقلى و نقلى را از عالمان بزرگ اصفهان آموخت. او نزد ملاعبداللّه تسترى و محمدتقى مجلسى دانش آموخت (رجوع کنید به خوانسارى، ج 4، ص 118ـ120).

رفيعالدين محمدبن محمد مؤمن گيلانى (زنده در 1088) فقيه و محدّث مشهور نيز نزد محمدباقر مجلسى علوم حديث آموخت و مدتى نيز نزد محمدبن حسن حرّعاملى شاگردى كرد. او رسالهاى به نام رسالة فى طريقة الاخباريين و الاصوليين و نيز كتابى با نامالذريعة الى احكام الشريعة نوشته است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، الذريعة، ج 10، ص 27، ج 14، ص 28؛ موسوعة طبقاتالفقهاء، ج 11، ص 306ـ307).

محمدباقربن محمد مؤمن سبزوارى (متوفى 1090)، معروف به محقق سبزوارى، فقيه محدّث و متكلم مشهور امامى در اصفهان نزد سيدابوالقاسم ميرفندرسكى و قاضى معزالدين اصفهانى علوم عقلى و نزد حيدرعلى اصفهانى و حسنعلىبن عبداللّه تسترى علوم نقلى را آموخت. وى علاوه بر منصب شيخالاسلامى، در مدرسه ملاعبداللّه تسترى تدريس مىكرد و شاگردان زيادى پرورش داد (نصرآبادى، ص 220؛ محمدباقر مجلسى، 1403، ج107، ص 92؛ افندى اصفهانى، ج 5، ص44ـ 45؛ تنكابنى، ص 497؛ نيز رجوع کنید به سبزوارى*، محمدباقر).

از مشهورترين عالمان و مدرّسان اين دوره در اصفهان آقاحسينبن جمالالدين محمد خوانسارى (متوفى 1098) است كه در خردسالى براى كسب علم از خوانسار به اصفهان رفت و در مدرسه خواجه ملك سكنا گزيد و نزد محمدتقى مجلسى و محقق سبزوارى علوم منقول و نزد ميرفندرسكى علوم معقول را آموخت و سپس متصدى تدريس شد و بسيارى از عالمان آن دوران از شاگردان او به حساب مىآمدند. از روش تدريس او مكتب جديدى در فقه و اصول شكل گرفت كه آقامحمدباقر بهبهانى* (متوفى 1206) از رهروان آن به شمار مىرود. محمدباقر مجلسى* (متوفى 1110)، دو فرزند آقاحسين، جمالالدين محمد (متوفى 1121) و رضىالدين (متوفى 1113)، علىرضا حسينى اردكانى معروف به تجلى (متوفى 1085)، ميرزا عبداللّه افندى، سيدمحمدصالح خاتونآبادى و بسيارى ديگر نزد خوانسارى علم آموختند. وى به محمدبن حسن حرّعاملى و محمدحسين مازندرانى اجازه روايت داد و چند كتاب در فقه و اصول و فلسفه نوشت (رجوع کنید به اردبيلى، ج 1، ص 235؛ افندى اصفهانى، ج 2، ص 57ـ60؛ نيز رجوع کنید به خوانسارى*، آقاحسين).

محمدبن حسن شروانى (متوفى 1098 يا 1099) داماد و شاگرد محمدتقى مجلسى كه در فقه، فلسفه و كلام صاحبنظر بود، شرحى بر شرايعالاسلام و حواشى زيادى بر كتابهاى فلسفى، كلامى و فقهى نوشت. وى كه از دانشآموختگان حوزه نجف بود، به اصفهان مهاجرت كرد و در اين شهر به تدريس پرداخت. ميرزا عبداللّه افندى، محمد اكمل اصفهانى پدر وحيد بهبهانى و محمدصالح خاتونآبادى از شاگردان او بودند (اردبيلى، ج 2، ص 93؛ محمدباقر مجلسى، 1403، ج 105، ص 137؛ خوانسارى، ج 7، ص 93ـ96).

حسينبن رفيعالدين مرعشى حسينى آملى (متوفى 1066)، وزير حكومت صفوى معروف به سلطانالعلماء و خليفه سلطان، در فقه، اصول، حديث، تفسير و كلام صاحبنظر بود و نزد پدرش بهاءالدين عاملى و ديگران دانش آموخته بود. شاه عباس به او بسيار علاقه داشت و دخترش را به همسرى او در آورد و منصب صدارت را به او سپرد. شاه صفى (حك : 1038ـ1052) او را در 1041 عزل كرد و سپس شاه عباس دوم صفوى (حك : 1052ـ1077) او را به وزارت رسانيد. وى در اصفهان مدارس و درمانگاههايى ساخت و خود از مشهورترين مدرّسان اصفهان بود. حاضران در مجلس درس او را تا دو هزار نفر نوشتهاند. بيشتر آثار او حاشيههايى است بر كتابهاى فقهى، اصولى، كلامى و تفسيرى. از معروفترين آنها حواشى شرحلمعه و معالم الاصول است (رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج 2، ص 51ـ56؛ خوانسارى، ج 2، ص 346ـ349).

خليلبن غازى قزوينى (متوفى 1089) عالم اخبارى و آگاه از علوم عقلى و نقلى، نزد بهاءالدين عاملى و ميرداماد دانش آموخت و شاگردان زيادى تربيت كرد (رجوع کنید به حرّ عاملى، قسم 2، ص 112؛ افندى اصفهانى، ج 2، ص 261ـ266؛ خوانسارى، ج 3، ص 269ـ274).

به طور كلى مىتوان گفت در آن زمان علماى بزرگ در بلاد مختلف، برآمده از حوزه اصفهان بودند؛ عالمانى نيز از شهرهاى ديگر، از جمله قم و نجف، به اين شهر پيوستند و شاگردان مبرِّزى پرورش دادند. در اين دوره، حوزه اصفهان در جايگاهى قرارداشت كه عالمان شهرهاى ديگر نظر آنان را در موارد خاص جويا مىشدند؛ مثلا استرآبادىِ مؤسس مكتب اخبارى كتاب فوائد مدنيه خود را براى اظهارنظر به اصفهان فرستاد (رجوع کنید به محمدتقى مجلسى، 1414، ج 1، ص 47). مرجعيت فقهى حوزه اصفهان براى شيعيان هند نيز از شاخصهاى همين دوره است.مثلا يكى از آثار محمدباقر مجلسى مجموعهاى از اين استفتائات و پاسخ آنهاست، با عنوان اجوبةالمسائل الهندية (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، الذريعة، ج 2، ص 94).

توجه به حديث در اصفهان با تأكيدات بهاءالدين عاملى و شاگردش محمدتقى مجلسى، موردتوجه قرار گرفت و با اقدامات محمدباقر مجلسى، اعتبار ويژهاى يافت. وى محدّث مشهور، صاحب بحارالانوار، از شاگردانپدرش محمدتقى مجلسىو برخى ديگر بود و در اصفهان كرسى تدريس داشت و به منصب شيخالاسلامى رسيد. شمار شاگرداناو را بيشاز هزار تن نوشتهاند (رجوع کنید به اردبيلى، ج 2، ص 78ـ79؛ حرّ عاملى، قسم 2، ص 248؛ افندى اصفهانى، ج 5، ص 39؛ براى اطلاع از شاگردان مجلسى رجوع کنید به حسينى اشكورى، 1410؛ نيز رجوع کنید به مجلسى*، محمدباقر).

در قرن دوازدهم نيز حوزه اصفهان همچنان شكوفا بود عالمان زيادى آن را رونق بخشيدند از جمله قاضى جعفربن عبداللّه كمرهاى (متوفى 1115) كه علوم نقلى و عقلى را در اصفهان نزد عالمان بزرگ آن شهر از جمله محقق سبزوارى و آقاحسين خوانسارى و حديث را نزد محمدتقى مجلسى آموخت و از او اجازه روايت گرفت. اطلاع او از دانشهاى مختلف و مخصوصآ فقه باعث شد منصب قضا در اصفهان به او واگذار شود. پس از درگذشت محمدباقر مجلسى منصب شيخالاسلامى نيز به او رسيد. او كتابى به نام ذخائرالعُقبى به اشاره شاه سلطان حسين صفوى تأليف كرد (اردبيلى، ج 1، ص 153؛ خوانسارى، ج 2، ص 192ـ 193). سيد نعمتاللّه جزايرى* (متوفى 1112) كه مدتها در اصفهان نزد محمدباقر مجلسى و ملامحسن فيض كاشانى و ديگران حديث و فقه و حكمت آموخت، فرزندش نورالدين جزايرى* و نوهاش عبداللّه جزايرى* نيز در اصفهان تحصيل علم كردهاند (رجوع کنید به جزايرى*، سيدنعمتاللّه؛ جزايرى*، نورالدين؛ جزايرى*، عبداللّه).

ابوطالببن ميرزا بيكبن ابوالقاسم موسوى فندرسكى (زنده بعد از 1100) فقيه، محدّث و حكيم امامى نزد محمدباقر مجلسى و آقاحسين خوانسارى و محقق سبزوارى شاگردى كرد و علوم عقلى و نقلى را فراگرفت و حواشى زيادى بر كتابهاى فقهى، حديثى و فلسفى نوشت (رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج 5، ص 500ـ 501؛ موسوعة طبقاتالفقهاء، ج 12، ص 23).

محمدبن محمدمحسن فيضكاشانى، ملقب به علمالهدى (متوفى 1115)، فقيه و محدّث امامى نيز در حوزه اصفهان تحصيل كرد. وى نزد پدرش ملامحسن فيض كاشانى، محقق سبزوارى و سيد نعمتاللّه جزايرى حديث و فقه و حكمت آموخت (خوانسارى، ج 6، ص 80؛ امين، ج 10، ص 46).

آقاجمال خوانسارى، از محمدباقر مجلسى حديث شنيد و در اصفهان تدريس مىكرد و از شاگردان معروف او محمدرفيع گيلانى و محمدحسين خاتونآبادى بودند (افندىاصفهانى، ج 1، ص 114، ج 2، ص 316؛ نيز رجوع کنید به خوانسارى*، آقاجمالالدين). نيز در همين سالها محمدبن عبدالفتاح تنكابنى (متوفى 1124) مشهور به فاضل سراب كه فقه را از محقق سبزوارى، حديث را از محمدبن حسن شروانى و محمدباقر مجلسى و فلسفه را از ملارجب على تبريزى فرا گرفته بود، شاگردان زيادى پرورش داد. سفينةالنجاة در اصول دين و ضياءالقلوب در امامت از آثار وى است (رجوع کنید به تنكابنى، ص 498؛ خوانسارى، ج 7، ص 106ـ 110؛ نورى، ج 2، ص 56؛ براى آثار وى رجوع کنید به تنكابنى*، محمدبن عبدالفتاح). از ديگر عالمان مشهور اين دوره محمدصالح خاتونآبادى (متوفى 1126) داماد محمدباقر مجلسى است كه نزد او و آقاحسين خوانسارى شاگردى كرد و از مجلسى اجازه روايت گرفت (رجوع کنید به جزايرى، ص42؛ خوانسارى، ج 2، ص352).

آقاحسين گيلانى (متوفى 1129) كه بهسبب تدريس در مسجد لُنبان به لنبانى شهرت داشت، در حكمت، عرفان، فقه و حديث خبره بود و در مسجد مزبور علوم و فنون مختلف را تدريس مىكرد و محضر درس او در اصفهان اهميت خاصى داشت. اثر مشهور وى شرح صحيفه است كه بههمين سبب به آقاحسين شارح صحيفه نيز شهرت دارد (جناب اصفهانى، 1385ش، ص 191).

ميرزاعبداللّه افندى تبريزى اصفهانى (متوفى قبل از 1130)، فقيه و عالم و رحاله امامى مؤلف رياض العلماء و حياضالفضلاء، نيز كه در اصفهان به دنيا آمد، نزد عالمان مشهورى چون آقاحسين خوانسارى، محقق سبزوارى، محمدباقر مجلسى و محمدبن حسن شروانى فقه و اصول و حكمت آموخت (افندى اصفهانى، ج 1، ص 13، ج 3، ص230ـ234؛ جزايرى، ص 146). از عالمان و مدرّسان مشهور اين سالها همچنين اين نامها درخور ذكرند: محمداكمل اصفهانى پدر آقا وحيد بهبهانى و شاگرد علامه مجلسى (رجوع کنید به بهبهانى*، آقامحمدباقر)؛ محمدصادق تنكابنى (زنده ح 1130)، شاگردِ پدرش فاضل سراب و علامه مجلسى (رجوع کنید به محمدباقر مجلسى، 1403، ج102، ص 99؛ خوانسارى، ج 7، ص 106؛ نورى، همانجا)؛ عبداللّهبن صالح بحرانى سماهيجى (متوفى 1135) عالم اخبارى كه آخرين شيخالاسلام اصفهان از جانب شاهسلطان حسين بود (رجوع کنید به جزايرى، ص200ـ207؛ خوانسارى، ج 4، ص 247ـ249)؛ محمدزمانبن كلبعلى تبريزى اصفهانى (متوفى 1131 يا 1137)، كه در مدرسه شيخلطفاللّه اصفهان نزد علمايى چون محمدباقر مجلسى، محمدصالح خاتونآبادى و آقاحسين خوانسارى درس خواند و از جانب سلطانحسين صفوى توليت و نظارت اين مدرسه را برعهده گرفت. فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، اثر مهم اوست (رجوع کنید به تبريزى*، محمدزمانبن كلبعلى).

ابوالفضل بهاءالدين محمدبن حسن اصفهانى مشهور به فاضل هندى* (متوفى 1137) كه به جهت نام كتابش كشفاللثام به كاشفاللثام نيز شهرت دارد و از شاگردان محمدتقى و محمدباقر مجلسى است، از فقها و اصوليان دوران آخر حكومت صفوى به شمار مىرود. فاضل هندى شاگردان زيادى در اصفهان تربيت كرد كه معروفترين آنها سيدمحمدعلى كشميرى و ميرزاعبداللّه افندى بودهاند (خوانسارى، ج 7، ص 111ـ118؛ براى شرح احوال و آثار او رجوع کنید به جعفريان، 1374ش، ص 13ـ70).

ابوطالب حزين لاهيجى* (متوفى 1127)، شاعر معروف نيز از پروردگان حوزه اصفهان در اين سالها بود كه پس از حمله افغانها آن شهر را ترك كرد و بخش آخر عمر را در هند زيست. پدرش نيز به قصد تحصيل در اصفهان از لاهيجان به اين شهر مهاجرت كرده بود.

در پى تصرف اصفهان به دست محمود افغان و سپس به قدرت رسيدن نادرشاه افشار (حك 1148:ـ1161) و نا امن شدن اين شهر، حوزه اصفهان رونق پيشين خود را از دست داد، چنان كه شمارى از علما ناچار از مهاجرت به شهرهاى ديگر شدند (رجوع کنید به خوانسارى، ج 2، ص 360ـ362؛ موسوعة طبقاتالفقهاء، ج 12، ص 380). با اين همه، حوزه اصفهان با بهرهگيرى از ميراثگرانبها و پربار علمىِ عصر صفوى، بازهم به حيات خود، هر چند با افت و خيزهايى، ادامه داد. برخى از علما و مدرّسان اين دوره حوزه اصفهان عبارتاند از: محمدباقربن حسن خليفه سلطانى (زنده در 1148)، شاگرد محمدباقر مجلسى كه تعليقات على شرح اللمعة از آثار اوست (قزوينى، ص 79ـ80؛ امين،ج 9، ص 188). محمدتقىبن محمدكاظم الماسى شمسآبادى (متوفى1159)، شاگرد محمدباقرمجلسىكه نمازجمعه و جماعت در جامع عباسى در زمان نادرشاه برعهده او و مرجع طلاب در فقه و حديث بود (قزوينى، ص 82؛ خوانسارى، ج 2، ص88). ملااسماعيلبنمحمدحسين خواجويى* (متوفى1173)، حكيم و متكلم و صاحبنظر در فقه و حديث و تفسير كه كرسى تدريس فلسفه داشت و گفته شده است سى بار شفاى ابنسينا را تدريس و مطالعه كرد. از جمله شاگردان او محمدمهدى نراقى*، محمد بيدآبادى* و ابوالقاسم مدرساصفهانى بودهاند. خواجويى حواشى زيادى بر كتابهاى فقهى و فلسفى نوشته است (رجوع کنید به قزوينى، ص 67ـ68؛ خوانسارى، ج 1، ص 119). ملامحراب گيلانى (متوفى 1212 يا 1217) نيز از حكما و عرفاى اصفهان بود و نزد محمدبن رفيع بيدآبادى و ملااسماعيل خواجويى شاگردى كرد و خود استاد حاجىمحمدابراهيم كلباسى بود (آقابزرگ طهرانى، طبقات: الكرام، قسم 3، ص 292). همچنين ابوالقاسم جعفربن حسين خوانسارى (متوفى 1240) فقيه برجسته، جد صاحب روضاتالجنات، پس از تحصيل مقدمات نزد پدرش در خوانسار به اصفهان رفت و در مدرسه چهارباغ، حكمت و كلام را نزد ابوالقاسم خاتونآبادى مشهور به مدرس و ديگر علماى اصفهان آموخت. وى از سيدمحمدمهدى بحرالعلوم اجازه روايت داشته است (امين، ج 2، ص 405).

در دوران قاجاريه (حك : 1210ـ1344) نيز كرسى تدريس فقه و اصول در حوزه علميه اصفهان پررونق بود. اما در اين دوره بيشتر عالمان تحصيلات و سطوح را در اين شهر فرامىگرفتند و براى تكميل تحصيلات به حوزه نجف كه از نو رونق يافته بود (رجوع کنید به بخش 5 همين مقاله) مهاجرت مىكردند. البته برخى از آنان پس از كسب درجه اجتهاد و نايل شدن به مراتب بالاى درسى به اصفهان بازمىگشتند و به تدريس و تصدى ديگر شئون دينى مىپرداختند. همين رفت و آمد سبب شد كه اصفهان همچنان در پرورش مجتهدان مبرِّز پيشگام بماند. حتى فقيه اصولى مشهورى چون سيدمحمد مجاهد، فرزند سيدعلى طباطبائى صاحب رياض و نواده وحيد بهبهانى، كه خود در درس اجتهادى جدّ و پدرش شركت كرده و جايگاهى معتبر داشت، به اصفهان آمد و چند سال، تا هنگام درگذشت پدرش (1231)، به تربيت طلاب همت گماشت (خوانسارى، ج 7، ص 145ـ147).

ملاعلىبن ملاجمشيد نورى (متوفى 1246) حكيم مشهور كه تحصيلات دينى خود را در مازندران و قزوين آغاز كرده بود، به اصفهان رفت و نزد آقامحمد بيدآبادى تحصيل خود را ادامه داد. وى سپس به تدريس علوم عقلى در اصفهان پرداخت و شاگردان زيادى تربيت كرد. ملاعلى نورى چندين حاشيه بر كتابهاى ملاصدرا، تفسيرى منظوم بر سوره حمد و كتابى در رد پادرى نصرانى نوشت (رجوع کنید به مدرستبريزى، ج6، ص261ـ262).

محمدتقىبن محمدرحيم اصفهانى (متوفى 1248) كه به دليل تأليف كتاب مفصّل هدايةالمسترشدين در شرح معالم الاصول، به صاحب حاشيه مشهور شده، فقيه و اصولى و مدرّس برجستهاى است كه در اصفهان شاگردان زيادى پرورش داد. وى داماد شيخجعفر كاشفالغطاء (متوفى 1228) و جد اعلاى خاندان آقانجفى و مسجدشاهيهاى اصفهان است. او اصالتآ اهل ايوانكى ورامين بود كه براى تحصيل به عتبات رفت و در كربلا، نجف و كاظمين تحصيل كرد. پس از حمله وهابيها به كربلا در 1221، احتمالا قبل از 1225 به ايران (اصفهان) مهاجرت كرد. در مسجد ايلچى اصفهان در درس او حدود چهارصدنفر شركت مىكردند (مهدوى، 1367ش، ج1، ص132، 138، 144، 146؛ درباره او و عالمان برخاسته از نسل وى رجوع کنید به اصفهانى*، خاندان). در واقع، از اين زمان به بعد، اصفهان رسماً از حوزههاى تابع نجف شد و استادان درسآموخته نجف با استقرار در اين شهر، دستاوردهاى علمى آن را در اختيار طلاب مىگذاشتند. مشهورترين مجتهدان و مراجع علمى اصفهان كه در نجف تحصيل كرده بودند، عبارتاند از :

سيدمحمدباقربن محمدتقى شفتى* (متوفى 1260) مشهور به حجتالاسلام، از شاگردان وحيد بهبهانى و سيدمحمدمهدى بحرالعلوم در كربلا و نجف كه در قم نزد ميرزاى قمى و در كاشان نزد ملامحمدمهدى نراقى نيز درس خواند. وى پس از ارتقا به مراتب بالاى علمى به اصفهان رفت و به تدريس فقه و اصول و ديگر علوم پرداخت. مجلس تدريس او بسيار گرم بود و شاگردان زيادى پرورش داد. در اصفهان مسجدى ساخت كه به نام اوست. شفتى به همراه فقيه معاصرش، كلباسى، مدتها مرجعيت دينى مردم و رياست علمى حوزه را در اختيار داشت. وى پنج فرزند داشت كه همگى از فضلاى حوزه علميه اصفهان بودند و در اداره اين حوزه پس از او مشاركت جدّى داشتند (خوانسارى، ج 2، ص 99ـ104؛ امين، ج 9، ص 188؛ مدرس تبريزى، ج 2، ص 26ـ28؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات: الكرام، قسم 1، ص 195؛ نيز رجوع کنید به تنكابنى، ص 174ـ190، 209ـ210).

محمدابراهيمبن محمد كلباسى/ كرباسى (متوفى 1261) فقيه و اصولى كه به جهت احتياطهايش در فتوا و صرف وجوه شرعى مشهور است، در اصفهان به دنيا آمد و نزد پدرش و محمدعلىبن محمدرفيع گيلانى و ديگران درس خواند. مدتى به عراق رفت و از درس سيد بحرالعلوم بهره برد. در قم نيز در درس ميرزاى قمى حاضر شد و اجازه اجتهاد گرفت. آنگاه به اصفهان بازگشت و در مسجد حكيم اصفهان به تدريس فقه و اصول و وعظ و ارشاد مردم پرداخت و عالمان و فقيهان زيادى پرورش داد (رجوع کنید به تنكابنى، ص 144ـ149؛ خوانسارى، ج 1، ص 34ـ37؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات: الكرام، قسم 1، ص 14).

حسنبن على حسينى اعرجى اصفهانى، مشهور به مدرس (متوفى 1273) فقيه و اصولى مشهور، در اصفهان به دنيا آمد و پس از تحصيل مقدمات در اصفهان به عتبات عراق هجرت كرد و نزد محمدحسن نجفى، صاحب جواهرالكلام، فقه و اصول آموخت و به اصفهان بازگشت. در اصفهان در مجلس درس محمدتقىاصفهانىو برادرش شيخمحمدحسين، صاحب فصول، شركت كرد. او همچنين نزد ملاعلى نورى و سيدزينالعابدينبن جعفر خوانسارى، پدر صاحب روضاتالجنات، فلسفه آموخت و متصدى تدريس فقه و اصول در اصفهان شد و بسيارى از طلاب زمانش نزد او علم فقه و اصول آموختند. مجلس درس وى مورد اقبال بسيارى از طلاب و فضلاى اصفهان قرار گرفت و از شهرهاى ديگر نيز افرادى براى استفاده از درس او راهى اين شهر شدند، به گونهاى كه در دوره او بهرغم شيوه معمول، طلاب براى فراگيرى علوم شرعى به عراق سفر نمىكردند. از جمله شاگردان او سيدمحمدحسن شيرازى معروف به ميرزاى شيرازى، سيدمحمدهاشمبن زينالعابدين خوانسارى، ابوالمعالىبن محمدابراهيم كرباسى بودهاند (خوانسارى، ج 2، ص 307ـ 308؛ نورى، ج 2، ص 141؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات: الكرام، قسم1، ص 334ـ 336).

شيخ مرتضى انصارى*، فقيه و اصولى دورانساز شيعه نيز پس از تحصيل نزد سيدمحمد مجاهد در كربلا، در سفرى كه براى آشنايى با عالمان بزرگ شيعه و مراوده علمى با آنان به شهرهاى ايران داشت، مدت كوتاهى را در اصفهان گذراند و در مجلس درس حجتالاسلام شفتى شركت كرد (انصارى، ص 89ـ90). بعدها برخى از شاگردان انصارى در نجف، پس از مراجعت به اصفهان آرا و آثار او را تدريس كردند؛ نخستين كسى كه رسائل شيخ انصارى را در اصفهان تدريس كرد شيخمرتضىبن عبدالوهاب ريزى لنجانى (متوفى 1330) بوده است (آقابزرگ طهرانى، طبقات: نقباء، قسم 5، ص 350).

ملاهادى سبزوارى (متوفى1289) فقيه و فيلسوف مشهور نيز مدتى در اصفهان در درس محمدابراهيمكلباسى و شيخمحمدتقى اصفهانى حاضر شد و سپس ملازم درس فلسفه ملاعلى نورى و ملااسماعيل اصفهانى شد (مدرس تبريزى، ج 2، ص 423؛ امين، ج10، ص 234ـ235؛ نيز رجوع کنید به سبزوارى*، حاج ملاهادى).

از مشهورترين مدرّسان فقه و اصول شيخ محمدباقر نجفى (متوفى 1301) فقيه و مدرّس مشهور اصفهان، فرزند شيخ محمدتقى اصفهانى است كه پس از كسب درجه اجتهاد در عراق نزد عالمان بزرگ حوزه نجف، به اصفهان بازگشت و كرسى تدريس فقه و اصول را در آن شهر، در مسجد شاه (نام كنونى آن : مسجد امام) داير كرد و شاگردان زيادى پرورش داد (امين، ج 9، ص 186). برخى از فرزندان محمدباقر نيز پس از تحصيل در نجف، به اصفهان بازگشتند و به تدريس در حوزه علميه اين شهر پرداختند. معروفترين و شاخصترين آنها محمدتقى مشهور به آقانجفى (متوفى 1332) بود كه پس از درگذشت پدر، در جاى او به تدريس فقه و اصول پرداخت و جايگاه ويژهاى ميان طلاب و عموم مردم داشت. او به جهت مخالفت با برخى اعمال ظلالسلطان، والى اصفهان و مقابله جدّى با فرقه بابيّه و پيشگيرى از فعاليتهاى آنان، مدتى به تهران فراخوانده شد و بىدرنگ حلقه درس تشكيل داد، اما ديرى نگذشت كه محل توجه و مراجعه خواص و عوام شد و به همين سبب از او خواستند به اصفهان برگردد؛ وى نيز چنين كرد و در اصفهان در جايگاه زعامت و مرجعيت دينى فعاليت كرد (همان، ج 9، ص 196؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 14، قسم 2، ص 638ـ 640).

محمدباقر خوانسارى (متوفى 1313) صاحب روضات الجنات، پس از وفات جدش به اصفهان رفت و مدتى نزد پدرش در اصفهان شاگردى كرد و سپس براى تكميل تحصيلات به عراق رفت. او پس از تحصيل در عراق به اصفهان بازگشت و به تدريس و تأليف روى آورد (رجوع کنید به خوانسارى، ج 2، ص 105؛ موسوعة طبقاتالفقهاء، ج 14، قسم 2، ص610ـ611). محمدباقر فشاركى (متوفى 1314) نزد محمدباقر نجفى اصفهانى و سيدحسن مدرس اصفهانى شاگردى كرد و پس از كسب درجه اجتهاد به تدريس فقه و اصول در جامع قطبيه اصفهان پرداخت.

محمدحسنبن محمدعلى هزارجريبى مشهور به نجفى (متوفى 1317) فقيه و اصولى مشهورى است كه پس از تحصيل در عراق به اصفهان بازگشت و تدريس فقه و اصول او در اصفهان داير بود. وى رسالهاى درباره زيارت عاشورا و رسالههاى ديگرى در فقه و اصول دارد. مرجع اعلاى شيعيان، سيدمحمدحسن شيرازى، وى را تكريم و مردم را به تقليد از او راهنمايى مىكرد (موسوعة طبقات الفقهاء، ج 14، قسم 2، ص 669ـ670).

محمدهاشمبن زينالعابدين خوانسارى چهارسوقى (متوفى 1318) پس از تحصيل در اصفهان و نجف از مدرّسان فقه و اصول در اصفهان شد و شاگردان زيادى تربيت كرد. وى در علوم عقلى نيز صاحبنظر بود. رساله عمليه او احكامالايمان نام داشته است (تبريزى خيابانى، ص 67ـ69؛ امين، ج10، ص 248؛ مدرس تبريزى، ج 2، ص 191ـ192).

ميرزا بديع موسوى (متوفى ح 1318) در اصفهان نزد حسينعلى تويسركانى، محمدباقر اصفهانى و سيدمحمد شهشهانى تحصيل علم كرد و در علم فقه و اصول سرآمد شد. در حلقه تدريس او در مدرسه نيمآورد حدود صد نفر شركت مىكردند و او براى آنها كتابهاى سطوح عالى مثل مكاسب و قوانين را درس مىداد. همچنين در مسجد ملامحمدجعفر آبادهاى نماز جماعت اقامه مىكرد و به ارشاد و وعظ مردم نيز مىپرداخت (آقابزرگ طهرانى، طبقات: نقباء، قسم 1، ص 231؛ موسوعة طبقاتالفقهاء، ج 14، قسم 1، ص 135ـ136).

جهانگيرخان بن محمد خان قشقايى (متوفى1328) فقيه، اصولى و فيلسوف مشهور امامى كه در اصفهان نزد ملااسماعيل درب كوشكى ومحمدرضا قمشهاىعلومعقلى را آموخت،سپس به نجف رفت و نزد محمدحسننجفى، صاحب جواهرالكلام، فقه آموخت و بهاصفهان بازگشت و در مدرسه صدر، فقه، اصول، فلسفه و رياضيات تدريس كرد. شهرت او چنان شد كه از ساير شهرها براى تحصيل فلسفه نزد او مىآمدند. ميرزاى نائينى، حاجآقاحسين بروجردى و سيدجمالالدين گلپايگانى از جمله شاگردان او بودهاند (براى اطلاع بيشتر از شرح حال، آثار، استادان و شاگرداناو رجوع کنید به قرقانى، 1371ش؛ نيز رجوع کنید به جهانگيرخان قشقايى*).

آخوند ملامحمد كاشانى (متوفى 1333) از مدرّسان علوم عقلى، تفسير و رياضيات در مدرسه صدر اصفهان بود. وى كه مجرد مىزيست ساكن همان مدرسه بود. در شرح حال او گفتهاند درس را جز در روز عاشورا تعطيل نمىكرد و شاگردان زيادى پرورش داد (آقابزرگ طهرانى، طبقات: نقباء، قسم 5، ص 146).

فتحاللّهبن محمدجواد نمازى معروف به شريعتِ اصفهانى* (متوفى1339) فقيه،اصولىومتبحر در علوم، دراصفهان بهدنيا آمد و نزد محمدصادقتنكابنى،حيدرعلىاصفهانى،عبدالجواد خراسانى و احمد سبزوارى شاگردى كرد و بيشتر مباحث فكرى و اصولى را از محمدباقر نجفىاصفهانى آموخت. وى سپس به نجف رفت و از مراجع مهم شيعه شد (تبريزى خيابانى، ص 123؛ امين، ج8، ص391ـ392؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات:نقباء،قسم5، ص15ـ18).

منيرالدينبن جمالالدين بروجردى (متوفى 1342) معروف به آقامنير نواده ملاعلى بروجردى داماد ميرزاى قمى بود و نزد شيخمحمدباقر نجفى علوم نقلى و نزد ميرزا نصراللّه قمشهاى علوم عقلى آموخت. وى از مدرّسان مدرسه صدر اصفهان بود (جناب اصفهانى، 1385ش، ص 192؛ تبريزى خيابانى، ص 134؛ امين، ج10، ص 142).

سيدابوالقاسمبن محمدباقر حسينى دهكردى (متوفى 1353) از مدرّسان درس خارج فقه در اصفهان كه نزد سيدهاشم خوانسارى چهارسوقى، آقامحمدباقر نجفى و آقااسماعيل حكيم شاگردى كرد، وى در مدرسه صدر اصفهان تدريس مىكرد و در مجلس درس او بيش از سيصد نفر حاضر مىشدند. علاوه بر اين، وى مرجع تقليد بسيارى از مردم اصفهان و شهرهاى مجاور بود. الوسيلة فى السير و السلوك و حاشيه بر المتاجر شيخانصارى از آثار اوست (امين، ج 2، ص 417؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات: نقباء، قسم 1، ص 61).

جوادبن محمدعلى موسوى عاملى (متوفى 1357) در اصفهان به دنيا آمد و به نجف رفت و پس از تحصيل به اصفهان بازگشت و نزد دو فقيه مشهور اصفهان آقامحمدباقر نجفى اصفهانى و فرزندش محمدحسين اصفهانى تحصيلات خود را تكميل كرد و از مدرّسان و مجتهدان اصفهان شد (موسوعة طبقاتالفقهاء، ج 14، قسم 1، ص 167ـ168).

چند تن از برجستهترين مراجع و فقهاى شيعه، در اصفهان به مدارج عالى رسيدند و سپس براى تكميل تحصيلات به نجف رفتند؛ از آن جملهاند: سيدحسن مدرس كه در اصفهان درسخواند، سپس به نجف رفت و از درس آخوند خراسانى بهرهبرد و به رتبه اجتهاد رسيد. آنگاه به اصفهان بازگشت و در مدرسه جدّه به تدريس پرداخت. وى پس از تصويب متمم قانون اساسى، از سوى علماى نجف و اصفهان، به عنوان مجتهد طراز برگزيده و راهى تهران شد. وى از تأثيرگذارترين عالمان عصر مشروطه است كه در 1317ش، به دستور رضا شاه پهلوى مسموم و شهيد شد (رجوع کنید به مدرس*، سيدحسن). محمدحسينبن عبدالرحيم نائينى* (متوفى 1355)، مشهور به ميرزاى نائينى، نزد آقامحمدباقر اصفهانى، ابوالمعالى كلباسى، آقانجفى، محمدحسن هزارجريبى و جهانگيرخان قشقايى شاگردى كرد و سپس به عراق مهاجرت كرد (رجوع کنید به امين، ج 6، ص 54ـ56). سيدابوالحسن اصفهانى* (متوفى 1365) فقيه و اصولى مشهور كه در يكى از روستاهاى نزديك اصفهان به دنيا آمد، براى تحصيل به اصفهان رفت و تحصيلات خود را نزد آخوند كاشى شروع كرد و سپس به حوزه نجف رفت و در درس آخوند خراسانى حضور يافت و خود از بزرگترين مراجع شيعه شد (رجوع کنید به امين، ج 2، ص 331ـ335). آقا محمدرضا مسجدشاهى، معروف به ابوالمجد (متوفى 1362)، فرزند آقامحمدحسين نجفى اصفهانى (برادر آقانجفى اصفهانى)، فقيه، اصولى، حكيم و متكلم امامى پس از تحصيل در اصفهان، در نجف نزد آخوند خراسانى و سيدمحمدكاظم يزدى فقه و اصول آموخت. در 1333 به اصفهان آمد و به تدريس و تأليف و زعامت دينى پرداخت. بلاغت و حسنخلق او موجب شد كه گروه كثيرى از طلاب با اشتياق زياد در درس وى حاضر شوند. آقامحمدرضا مدتى كوتاه نيز در قم اقامت گزيد و چند تن از شاگردان حاج شيخ عبدالكريم حائرى از افادات او بهره بردند (همان، ج 7، ص 16؛ مدرس تبريزى، ج 7، ص252؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات : نقباء، قسم2، ص747ـ 753). سيدجمالالدينبن حسين گلپايگانى (متوفى 1377) فقيه، مدرّس و مرجع تقليد اهل سلوك، در اصفهان در درس جهانگيرخان قشقايى، ميرزابديع، عبدالكريم جزى و آقامحمدعلى اصفهانى معروف به ثقةالاسلام (برادر آقا نجفى اصفهانى) حاضر شد و براى تكميل تحصيلات به نجف رفت و از خواص اصحاب ميرزاى نائينى شد (امين، ج 4، ص 206؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات: نقباء، قسم 1، ص 309). حاجآقا حسين طباطبائى بروجردى* (متوفى 1380) فقيه، اصولى، رجالى و مرجع تقليد علىالاطلاق شيعيان نيز در قرن چهاردهم، در 1309 به اصفهان رفت و فقه، اصول، فلسفه و رياضيات را در اين شهر در مدرسه حاجى كلباسى و مدرسه صدر نزد ابوالمعالى كلباسى، سيدمحمدتقى مدرس، سيدمحمدباقر درچهاى، آخوند كاشانى و جهانگيرخان قشقايى آموخت و سپس به نجف عزيمت كرد و شاگرد خاص آخوند خراسانى شد.

از ديگر شخصيتهاى علمىوفقهى حوزهاصفهان اين افرادند :

عبداللّهبن محسن حسينى اعرجى مشهور به ثقةالاسلام (متوفى 1381) عالم و فقيه امامى در اصفهان به دنيا آمد و براى تحصيل به نجف رفت و پس از تكميل تحصيلات در 1330 به اصفهان بازگشت و ارشاد مردم و تدريس علوم حوزوى را در اصفهان برعهده گرفت و شاگردان زيادى پرورش داد. از آثار اوست: رسالة فى تقليد الأعلم، درةالصدف فى تاريخ النجف و رسالة فى اللباس المشكوك (آقابزرگ طهرانى، طبقات: نقباء، قسم 3، ص1210؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 14، قسم 1، ص 383ـ384). حاجآقارحيمبن علىپناه چهار محلى اصفهانى، معروف به حاجآقا رحيم ارباب* (متوفى 1396/1354ش)، كه در مدرسه صدر نزد آخوند ملامحمد كاشى، جهانگيرخان قشقايى و سيدمحمدباقر درچهاى علوم معقول و منقول را آموخت و در مسجد حكيم رسائل شيخ انصارى، جواهرالكلام و شرح تجريد تدريس مىكرد. وى بيش از سى سال در اصفهان به تدريس اشتغال داشت و حوزه درسى او از برترين حلقههاى درسى حوزه اصفهان بود (آقابزرگ طهرانى، طبقات: نقباء، قسم 2، ص 721ـ722؛ قرقانى، ص 88ـ91).

جناباصفهانى (1371ش،ص103)گزارشىاز حوزهاصفهان در قرن چهاردهم ارائه كرده كه طبق آن، در آغاز حكومت پهلوى، در اصفهان هفتصد طلبه بوده كه دويست نفر آنها در مرحله خارج و بيش از دويست نفر در مرحله سطح بودهاند و سيصد نفر مقدمات مىخواندهاند. همچنين بيش از چهل مجلس درس مقدمات، بيست درس سطح و ده درس خارج داير بوده است. وى آنگاه مدرّسان درس خارج را چنين نام برده است: آخوند ملامحمدحسينفشاركى،آقاشيخمحمدرضانجفى(مسجدشاهى)، ميرزامحمدصادق نايبالصدر، ميرزاعبدالحسين سيدالعراقين، ميرزاعبدالحسين نجفى، سيدعلى نجفآبادى، سيدمحمد نجفآبادى، سيدمهدى درچهاى و حاجآقا نوراللّه اصفهانى. هر چند حوزه اصفهان، در چند دهه اخير، بهويژه در پى سياستهاى پهلوى اول، شكوفايى خود را از دست داد، اما همچنان استادان مبرِّز و مجتهدان درخور ذكرى در اين حوزه حضور داشتهاند، مانند حاج آقاحسين خادمى (1363ش)، سيدعبدالحسين طيب (1370ش) و حاج آقا احمد فقيه امامى (1372ش). ضمن آنكه در يكى دو دهه اخير، حوزه اصفهان از دستاوردهاى علمى حوزه قم برخوردار بوده و استادانِ برجسته آن درسآموختگان اين حوزه، و نيز حوزه نجفاند.

مشاركت در امور سياسى و اجتماعى. از آغاز شكلگيرى حكومت صفوى به تدريج همكارى علما و به تبع آن حوزههاى علميه، با شاهان، بهويژه در عهدهدار شدن مناصب دينى، شروع شد. در دوره شاهطهماسب دومين پادشاه صفوى، به دليل اعتقاد جدّى او به فقها اين همكارى گستردهتر شد. مبناى اين مشاركت نيز آن بود كه برخى از امور دينى اساساً برعهده مجتهدان و فقهاست؛ مانند قضا و امور حسبيّه، برخى ديگر نيز منوط به اذن مجتهدان است ازآنرو كه نايبان امام در زمان غيبت هستند. نقش محقق كركى در تبيين نظريه نيابت مجتهد جامعالشرايط از امام معصوم، در اين دوره بسيار برجسته بود (رجوع کنید به محمدحسنبن باقر نجفى، ج7، ص 695). شاهطهماسب نيز طى حكمى كه در آن محقق كركى را خاتمالمجتهدين و نايبالائمة المعصومين خوانده بود از همگان خواست كه با حكم وى مخالفت نكنند و مخالفت با محققكركى را بهمنزله شرك معرفى كرد (خوانسارى، ج 4، ص 362ـ363). خوانسارى (ج 4، ص 361) احكامى را ديده كه محقق كركى به حاكمان سراسر قلمرو صفوى نوشته و آنها را به رعايت عدالت در حق رعايا توصيه كرده است. همكارىعلماىحوزهاصفهان با پادشاهان صفوىوتصدى مشاغل و مناصب عمده مذهبى، پس از شاهطهماسب نيز با فراز و نشيبهايى ادامه يافت و كسانى چون شيخ على منشار، بهاءالدين عاملى،علينقىبنابىالعلاء كمرهاى،محمدتقىمجلسى، آقاحسين خوانسارى، محمدباقر مجلسى، عبداللّهبن صالح بحرانى و محمدحسين خاتونآبادى بهمنصب شيخالاسلامى، شيخجعفربن عبداللّه بهمنصب قضا و حسينبنرفيعالدين مرعشى و محمدباقر بن حسن خليفه سلطانى به منصب صدارت برگزيده شدند (رجوع کنید به واله اصفهانى، ص430ـ432، 434؛ افندى اصفهانى، ج 4، ص271ـ272؛ خوانسارى، ج2، ص326ـ349؛ قزوينى، ص79ـ 80، 125ـ126؛ براى آگاهى بيشتر درباره مناسبات علماى حوزه اصفهان با شاهان صفوى و نيز مشاغل و مناصبى كه برعهده آنها گذاشته مىشد رجوع کنید به جعفريان، 1388ش، ج 1، ص 283ـ 371). اين همكاريها موجب شد كه در اين دوره از جانب علما و فقهاى اصفهان كتب و رسالاتى درباره سياست و آداب ملكدارى و نيز فقه سياسى و مسائلى چون امر به معروف و نهى از منكر، لزوم رعايت عدالت از جانب حاكم، خراج، جزيه و حكم نماز جمعه در دوره غيبت نوشته شود (رجوع کنید به همان، ج1، ص373ـ427).

در دوره افشاريان و زنديان از نفوذ سياسى حوزه علميه اصفهان كاسته شد. اما در دوره قاجار برخى از علماى طراز اول اصفهان در وقايع نهضت تحريمتنباكو* و مشروطيت نقش اساسى و كليدى داشتند (براى نقش آقانجفى در واقعه نهضت تنباكو رجوع کنید به موسى نجفى، ص 47ـ80). در جريان مشروطيت، هفت تن از علماى درجه اول حوزه علميه اصفهان در حمايت از نهضت مشروطه بيانيه صادر كردند (رجوع کنید به مهدوى، 1367ش، ج 2، ص48). حاج آقا نوراللّه نجفى (ثقةالاسلام) يكى از مشهورترين اين علما بود كه نقش مهمى در حمايت از مشروطه برعهده داشت (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 46ـ49). هرچند كه پس از وقايع مشروطه از حمايت آن دست برداشت (رجوع کنید به همان، ج 2، ص120ـ 121). وى از جمله مخالفان سرسخت رضاشاه در قانون نظام وظيفه اجبارى بود. وى در 1346/ 1306ش درگذشت.

موضوعات درسى. در حوزه اصفهان مثل ساير حوزهها محور آموزشها فقه بوده است. تدريس علم فقه در حوزه اصفهان با اقامت ملاعبداللّه تسترى در اين شهر رواج يافت و او شاگردان زيادى از جمله محمدتقى مجلسى را پرورش داد كه به رواج و ارتقاى اين علم در اصفهان كمك شايانى كردند. اساساً اهميت و اعتبار فقه، سبب شد كه علم فقه و اصول از جايگاه خاصى در حوزه اصفهان برخوردار شود، به طورى كه تدريس آن تا مرتبه خارج فقه و اصول تا دوران معاصر ادامه يافت. رواج مجادلات اخبارى ـ اصولى از رخدادهاى مؤثر در حوزه اصفهان بود و حتى برخى اعاظم حوزه اصفهان را به جريان اخبارى متمايل كرد (رجوع کنید به اخباريه*). از ويژگيهاى بارز حوزه اصفهان توجه به حديث و علوم حديث است. توجه به حديث در حوزه اصفهان بيش از هر كس، مرهون مولىعبداللّه تسترى و بهاءالدين عاملى بوده است و پس از اين دو، مهمترين نقش و تأثير از آنِ محمدباقر مجلسى و شاگردان اوست. يكى از بزرگترين مجموعههاى حديثى شيعه يعنى بحارالانوار محصول كار محدّثان اين حوزه علمى بود و از آن پس سنّت نقل و اجازه نقل حديث در اين حوزه ادامه يافت. علاوه بر اين، نگارش شرح بر احاديث و متون حديثى در اين دوره رواج يافت (رجوع کنید به تدوين حديث*).

يكى از علومى كه در حوزه اصفهان رواج داشت و عالمان حوزه معمولا آن را مىآموختند فلسفه بود. حضور كسانى چون ميرداماد (سيدالفلاسفه)، ميرزاابوالقاسم ميرفندرسكى، صدرالدين شيرازى (ملاصدرا) و آثارى كه اين فلاسفه تأليف كردند و نيز حواشى و شروح متعددى كه در اين دوره بر آثار فلاسفه پيشين نوشته شد به روشنى گواه توجه ويژه حوزه علميه اصفهان به فلسفه است (براى برخى از شروح و حواشى رجوع کنید به مدرس تبريزى، ج 6، ص 261ـ262؛ امين، ج 8، ص 31). در واقع تفسير اشراقى از فلسفه ابنسينا كه از پيش توسط كسانى چون سهروردى، غياثالدين منصور و ديگران آغاز شده بود، در اصفهان بههمت كسانى چون ميرداماد و ملاصدرا، به اوج خود رسيد و يكى از ويژگيهاى فلسفه دوره صفويه شد (نصر، ص 659). سنّت تدريس فلسفه در اصفهان تا دوران معاصر نيز ادامه يافت و كسانى چون حاجآقا رحيم ارباب به تدريس اين دانش اهتمام داشتند. جلالالدين همايى از تربيتشدگان اوست.

علومى مانند طب و نجوم نيز در حوزه اصفهان تدريس مىشد. برخى از عالمان حوزه در علم طب صاحب تأليف بودهاند: ميرزاحسين طبيب كه فردى عالم و فقيه بوده از اطباى دوره صفوى در اصفهان به شمار مىرود (موحد ابطحى، ج 2، ص 485). شرفالدين حسن اصفهانى معروف به حكيم شفايى (متوفى 1037) اديب، متكلم و حكيمى فاضل و معاصر شيخبهائى و ميرداماد بوده و تصانيفى در علم طب داشته است (رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج 1، ص 161ـ162؛ نيز رجوع کنید به شفايى اصفهانى*). سيدمحمدباقر موسوى حكيم نيز از طبيبان شاهسليمان صفوى صاحب كتاب الادوية القلبية به زبان فارسى بود (امين، ج 9، ص 188). تدريس طب در اصفهان تا قرن چهاردهم نيز ادامه يافته و در اين عصر در دوره اول قانونچه چغمينى و الموجَز فى القانون ابننفيس، دوره دوم شرح ابننفيس بر الموجز و بر اسباب و علامات نجيبالدين سمرقندى و قانون ابنسينا را مىخواندهاند. از استادان اين علم آخوند ملاعبدالجواد بودهاست (جناب اصفهانى، 1371ش، ص106).

از علومى كه در اصفهان تدريس مىشده و عالمان زيادى به آن توجه داشتهاند رياضيات بوده است. در قرن چهاردهم چهار يا پنج مدرّس رياضيات در اصفهان خلاصة الحساب شيخبهائى و فارسى هيئت ملاعلى قوشچى و سى فصل خواجهنصير طوسى را تدريس مىكردهاند (همان، ص 105). قطبالدين لاهيجى* از مدرّسانِ بنام رياضى در عهد صفوى بوده و محمدباقر مجلسى (1358ش، ص 192) از او با عنوان «استاذنا فى الرياضيات» نامبرده است (رجوع کنید به طارمىراد، ص 12، پانويس 9).

حوزه و تبليغات مبشران مسيحى و فرق انحرافى. يكى از ويژگيهاى حوزه علميه اصفهان در دوره صفويه ردّيهنويسى بر مسيحيت و مقابله با اقدامات تبشيرى آنان بود. در دوره صفويه، شاهعباس گروهى از ارامنه را در اصفهان سكونت داد. علاوه بر اين مسيحيان گرجى كه گروگان، اسير يا با هر عنوان ديگرى در دربار صفوى بودند، و نيز اروپاييانى كه به جهات تجارى، سياسى، نظامى يا جهانگردى به اصفهان مىآمدند، فعاليتهاى تبشيرى و نيز شبههافكنى اعتقادى داشتند و اين باعث توجه بيشتر عالمان حوزه اصفهان به مسيحيت و نقد افكار آنان شد. براى نمونه ميرسيداحمد علوى (متوفى 1054)، شاگرد و داماد ميرداماد، كتابهاى لوامع ربّانى، مَصْقل صفا و لَمَعات ملكوتيه و ظهيرالدين تفرشى كتاب نصرةالحق را در رد مسيحيت نوشتند و سيدمحمدباقر خاتونآبادى نيز اناجيل اربعه را به فارسى ترجمه كرد (رجوع کنید به جعفريان، 1388ش، ج 2، ص 973ـ985). اين گرايش و توجه بعدها در دوره افشاريه نيز ادامه پيدا كرد و ميرزامهدىخان استرآبادى انجيل را با همكارى ميرمحمدمعصوم و فرزندش ميرعبدالغنى حسينى خاتونآبادى با نام انجيل نادرشاهى (تهران 1388ش) ترجمه كرد. از آن مهمتر، حاج آقا نوراللّه اصفهانى، مركزى را به نام «صفاخانه» تأسيس كرد كه هدف اصلى آن برگزارى جلسات گفتگو بين اسلام و مسيحيت بود. اين مركز مجلهاى نيز با عنوان الاسلام منتشر مىساخت (براى تفصيل رجوع کنید به جرايد*، بخش :2 ايران، بخش الف، قسمت 8). ظهور شيخ احمد احسايى و شكلگيرى جريان شيخيه* و متعاقب آن، بابيّت و بهائيت*، نيز واكنشهايى را در حوزه اصفهان موجب شد. در اين قضايا نقش شيخ محمدباقر نجفى و شيخ محمدتقى، معروف به آقانجفى، بسيار اساسى و تأثيرگذار بود (رجوع کنید به موسى نجفى، ص 165ـ190).

ترجمه متون به فارسى. از ديگر ويژگيهاى حوزه اصفهان در دوره صفوى توجه بسيار زياد به ترجمه متون عربى به فارسى بود. اين اقدام كه معمولا به دستور شاهان صفوى براى آشنايى عموم مردم و فارسىزبانان با علوم دينى صورت مىگرفت از متون اوليه حديثى شروع شد و گاه متون كلامى و فلسفى و فقهى را نيز دربرمىگرفت. شاخصترين شخصيت اين جريان محمدباقر مجلسى بود كه هم در ترجمه متون عربى و هم در نگارش آثار فارسى اهتمامى جدى داشت (رجوع کنید به طارمىراد، ص 89ـ96). شاهعباس دوم از ملاخليل قزوينى خواست بر كتاب كافى كلينى شرحى به فارسى بنويسد و از محمدتقى مجلسى نيز خواست شرحى فارسى بر كتاب من لايحضره الفقيه بنويسد و او لوامع صاحبقرانى را نوشت (وحيد قزوينى، ص 184ـ185). اما يكى از مشهورترين مترجمان اين دوره علىبن حسن زوارهاى* (متوفى 970) مفسر و مترجم مشهور دوره صفوى است كه كتابهاى بسيار زيادى چون تفسير امام حسن عسكرى (ع) و الاحتجاج طبرسى را به فارسى ترجمه كرد (افندى اصفهانى، ج 3، ص 394ـ396؛ خوانسارى، ج 4، ص 376ـ377؛ براى اطلاع از ديگر مترجمان و ترجمههاى اين دوره رجوع کنید به جعفريان، 1388ش، ج 2، ص 1347ـ 1388).

مخالفت با تصوف، يكى از ويژگيهاى حوزه اصفهان بهويژه در دهههاى پايانى حكومت صفويه مخالفت علماوفقها با تصوف و صوفيان بودهاست. صدرالدين شيرازى رسالهاى بهنام كسر اصنام الجاهلية فى الرد على الصوفية نوشت. همچنين شيخعلى عاملى السهام المارقة فى ردّ الصوفية، سيدمحمد ميرلوحى از شاگردان بهاءالدين عاملى رسالة أعلام المحبين و ملااسماعيل خواجويى الرد علىالصوفية را نوشتند (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، الذريعة، ج2، ص200، ج10، ص204، ج11، ص95). محمدباقر مجلسى نيز در كتاب عينالحيوة به نقد نظرى تصوف پرداخت و گرايش پدرش بهتصوف را رد كرد (رجوع کنید به طارمىراد، ص218ـ 242؛ نيز رجوع کنید به تصوف*، بخش14، قسمت ب؛ براى آگاهى از رويارويى فقيهان و صوفيان با يكديگر و رسالههاى كه در رد صوفيه نوشته شده رجوع کنید به جعفريان، 1388ش، ج 1، ص 788ـ929).

زنان. در حوزه اصفهان زنان نيز به تحصيل و تدريس اشتغال داشتهاند (رجوع کنید به افندىاصفهانى، ج 5، ص 404ـ406). در خاندان مجلسى چند زن عالم و فاضل بوده كه معروفترين آنها آمنه بيگم دختر محمدتقى مجلسى و همسر محمدصالح مازندرانى است (رجوع کنید به محمدباقر مجلسى، 1403، ج102، ص 118؛ نيز رجوع کنید به موحد ابطحى، ج 1، ص 643ـ645). حميده رويدشتى* دختر شريفبن محمد رويدشتى اصفهانى و در دوران اخير بانوى مجتهده نصرت امين اصفهانى (متوفى 1362ش) از بانوان فاضل و عالم اصفهان بودهاند كه علوم مختلف دينى براى زنان اصفهان تدريس مىكردهاند؛ همچنانكه برخى از آنان كتابهاى علمى نيز نوشتهاند (رجوع کنید به موحد ابطحى، ج 1، ص 645، 649ـ 672). در دوران اخير مدارس علميه نيز براى بانوان در اصفهان تأسيس شده و در برخى از آنها دروس حوزوى تا سطوح عاليه تدريس مىشود (رجوع کنید به مهدوى، 1386ش، ص 326ـ328؛ موحد ابطحى، ج 2، ص 327ـ332).

مدارس. يكى ديگر از ويژگيهاى حوزه علميه اصفهان علىالخصوص در دوره صفويه، رونق مدرسهسازى بوده است. بيشتر اين مدارس را حاكمان و وابستگان آنها مىساختهاند. برخى از آن مدارس موجود و برخى بهتدريج از بين رفته است؛ بدينقرار : مدرسه امامزاده اسماعيل، از مدارس كهن اصفهان كه حاجمحمد ابراهيمبيكيوزباشى در دورهشاهسلطانحسين صفوى و بهدستور وى در 1115 آن را تعمير و تزيين كرد و از اينرو به مدرسه ابراهيمبيك نيز معروف است. اين مدرسه در دوران پهلوى محل سكونت مساكين و آوارگان قحطى و خشكسالى شده بود تا آنكه در 1400 با نظارت حاجآقا محمد فقيه احمدآبادى تعمير شد و طلاب در حجرههاى آن ساكن شدند (رفيعى مهرآبادى، ص 759؛ موحد ابطحى، ج 2، ص 108ـ111) به گفته موحد ابطحى (ج 2، ص 111) آيتاللّه سيدابوالحسن اصفهانى (متوفى 1365) مدتى در اين مدرسه سكونت داشته است.

مدرسه جلاليه يا احمدآباد از مدارس دوره شاهسلطان حسين صفوى است كه در 1114 بهوسيله جلالالدين محمد حكيم بنا شده است (مهدوى، 1386ش، ص100ـ101).

مدرسهالماسيه در 1104 در زمان سلطنت شاهسليمان صفوى به دست حاجالماس از غلامان خاص شاه ساخته شد. در 1355 اداره اوقاف اصفهان آن را تخريب كرد ولى پس از شهريور 1320 آيتاللّه شيخمهدى نجفى زمين مدرسه را در اختيار گرفت و در همان مكان مدرسهاى بنا كرد كه تاكنون پابرجاست (همو، 1367ش، ج 3، ص 292). برخى از مدرّسان مشهور اين مدرسه عبارتاند از : شيخمحمدحسن لارى بيضاوى (متوفى 1335) از شاگردان شيخمحمدباقر مسجدشاهى نجفى؛ سيدزينالعابدين ابرقوئى (متوفى 1372) از شاگردان سيدمحمدباقر درچهاى و آخوند كاشى؛ سيدمصطفى مهدوى هرستانى (متوفى 1409) كه در مدرسه جده بزرگ نيز تدريس مىكرد؛ شيخ عباسعلى اديب حبيبآبادى (متوفى 1412) كه جامع منقول و معقول و از مدرّسان مشهور اصفهان بود و شيخمحمدرضا محقق خراسانى (موحد ابطحى، ج 2، ص 107ـ 108).

حاج شيخمحمدعلى اِصفهانى ثقةالاسلام نيز در 1316 و 1317 در جنوب مسجد ساروتَقىخان مدرسه ثقةالاسلام را ساخت (جابرىانصارى، ص312؛ مهدوى، 1367ش، همانجا).

مدرسه شفيعيه نيز در 1099 در عهد شاهسليمان صفوى به همت محمدشفيعميرزا حسينى ساخته شد (رفيعى مهرآبادى، ص 39ـ40؛ نيز رجوع کنید به مهدوى، 1386ش، ص 168ـ170).

مدرسه شيخالاسلام نيز از مدارس اين دوره است كه ملامحمدباقر سبزوارى در آن تحصيل مىكرده است (رفيعى مهرآبادى، ص40؛ مهدوى، 1386ش، ص180).

مدرسه ملاعبداللّه را شاهعباس اول صفوى براى ملاعبداللّه تسترى ساخت (ارباب اصفهانى، ص 72؛ رفيعى مهرآبادى، ص 494ـ497).

مدرسه كوچك نيم آورد، كه چهار حجره داشته ولى طلاب زيادى در آن مشغول تحصيل بودهاند، از همين دوره است. سيدنعمتاللّه جزايرى در ابتداى ورود به اصفهان مدتى در اين مدرسه سكونت داشته است (ارباب اصفهانى، همانجا).

مدرسه مريمبيگم كه بانى آن مريمبيگم دختر شاهصفى بود در 1115 بنا گرديد (ارباب اصفهانى، همانجا؛ جابرى انصارى، ص 305).

مدرسه شاهزادهها را نيز شهربانوخانم دختر شاهسلطانحسين صفوى ساخت. از مدرّسان معروف آن ملاعبدالجواد حكيم بوده است (ارباب اصفهانى، ص 73؛ رفيعى مهرآبادى، ص 39).

مدرسه جدهبزرگوجدهكوچك در زمان شاهعباسدومصفوى ساخته شد. توليت و رياست تدريس در اين مدرسه ابتدا برعهده آقاحسين خوانسارى بود (نصرآبادى، ص 221). به گفته جناب اصفهانى (1371ش،ص110) در زماناو يعنىاوايل قرنچهاردهم شمسى مدرسه جده بزرگ 67 حجره و 50 طلبه و مدرسه جده كوچك 38حجره و 25طلبه داشتهاست (نيز رجوع کنید به جده*، مدرسه).

مدرسه فاطميه در 1067 داير بوده و طلبه داشته است (رفيعى مهرآبادى، ص 44).

مدرسه كلباسى يا قرقچاىبيك كه بانى آن حاجمحمدابراهيم كلباسى بود، در 1357 تبديل به خانه شد (همان، ص 43ـ44).

مدرسه شيخ لطفاللّه يا مدرسه خواجهمَلِك مستوفى نيز در دوره صفويه داير بوده و عالمانى چون آقاحسين خوانسارى در آنجا تحصيل علم كردهاند. نام اين مدرسه خواجهملك بوده و تاريخچه آن به پيش از صفويه مىرسد. خواجهملك در زمان شاهاسماعيل صفوى (حك : 907ـ930) آن را بازسازى كرد و بدينجهت به نام او شهرت يافت. اما چون در دوره شاهعباس، شيخلطفاللّه ميسى مدتها در آن مدرسه تدريس مىكرد، به مدرسه شيخلطفاللّه نيز معروف شده است (همان، ص 38؛ ايمانيه، ص 82). رفيعى مهرآبادى (همانجا) احتمال داده كه اين مدرسه همان مدرسه عَرَبان باشد. در قرن دوازدهم ناظر اين مدرسه ملامحمدزمانبن كلبعلى تبريزى از شاگردان محمدباقر مجلسى بود كه در كتاب فرائدالفوائد خويش اطلاعاتى درباره اين مدرسه داده است. وى مدرسه شيخلطفاللّه را براى شيعيان همچون مدارس نظاميه نزد اهل سنّت دانسته و به نام بسيارى از علما و فقهاى شيعه كه در اين مدرسه به تعليم و تعلم مشغول بودهاند اشاره كرده است (رجوع کنید به تبريزى، ص 294ـ299).

ساخت مدرسه نجفقلىبيك نيز در 1104 در زمان شاهسلطان حسين صفوى به پايان رسيد (رفيعى مهرآبادى، ص40).

مدرسه ميرزارضى از بناهاى ميرزارضى صدر اصفهانى است كه در دوره صفويه صدارت داشته است (همان، ص 41).

مدرسه ميرزاتقى به كوشش ميرزاتقىبن محمدباقر دولتآبادى در زمان شاهعباس دوم در 1071 براى سيدنعمتاللّه جزايرى ساخته شد و جزايرى چند سال در آن سكونت و به تحصيل اشتغال داشت. باتوجه به كتيبه سردر مدرسه نام آن ظاهرآ مدرسه طيبه خالصيه بوده است. اين مدرسه را مدرسه حوابيگم نيز خواندهاند (همان، ص 41ـ42).

مدرسه آقامبارك يا مباركيّه به نام آقامبارك از خواجگان شاهسليمان صفوى بود. اردبيلى در 1100 كتاب جامعالرواة را در اين مدرسه به پايان رساند و در جلسهاى به دعوت شاهسليمان، عالمان بزرگ آن روزگار از جمله محمدباقر مجلسى، آقاجمال خوانسارى و ديگران در آن مدرسه با نوشتن كلمهاى از خطبه و مقدمه كتاب، نسخهبردارى آن نسخه را افتتاح كردند و سپس كاتب، كتابت آن را در همان سال به پايان رساند و مجلسى آن نسخه را از طرف شاهسليمان صفوى وقف كرد (موحد ابطحى، ج 2، ص 228ـ229).

مدرسه اسماعيليه را ميرمحمداسماعيل خاتونآبادى (متوفى 1116) بنا كرد. اين مدرسه سالهاى زيادى متروكه بود ولى اكنون داير است و در بيشتر حجرههاى آن طلاب سكونت دارند (همان، ج 2، ص 106).

مدرسه دارالعلم نيز مدرسهاى است كه نسخهاى از تأويل الآيات الظاهرة فى فضائل العترة الطاهرة تأليف سيدشرفالدين على حسينى استرآبادى به خط ناصربن محمد نجفى در 1065 در آنجا نوشته شده است (مهدوى، 1386ش، ص 138).

مدرسه شاه يا مدرسه مسجد جامع عباسى، كه به گفته جناب اصفهانى (1371ش، ص110) ده حجره داشته و پانزده طلبه در آن ساكن بودهاند، از مهمترين پايگاههاى علمى و آموزشى شيعه بود و علماى زيادى در آن به تعليم و تعلم پرداختند. سيدمحمدكاظم طباطبائىيزدى، صاحب عروةالوثقى، در ابتداى تحصيل از طلاب اين مدرسه بوده و در محضر محمدباقر خوانسارى، صاحب روضات، و محمدباقر مسجدشاهى و جمعى ديگر شاگردى كرده است (مدرس تبريزى، ج 6، ص 392؛ موحد ابطحى، ج 2، ص 246ـ247؛ براى ديگر عالمانى كه در اين مدرسه تحصيل مىكردهاند رجوع کنید به موحد ابطحى، همانجا).

مدرسه شيخالاسلام نيز محل تحصيل محمدباقر سبزوارى بودهاست (رفيعىمهرآبادى،ص40؛ مهدوى،1386ش، ص180).

مدرسه شيخبهائى مجاور مسجدجامع بوده و شيخ بهاءالدين عاملى آنجا تدريس مىكرده و محمدتقى مجلسى، شيخبهائى را در آن مدرسه در حال مقابله صحيفه سجاديه ملاقات كرده است (رجوع کنید به محمدباقر مجلسى، 1403، ج 53، ص 277؛ مهدوى، 1386ش، ص 306).

مدرسه ميرزاعبداللّه افندى صاحب رياضالعلماء نيز محل تدريس وى بوده است (مهدوى، 1386ش، ص 62).

مدارس علميه اصفهان در دوران جديد. اگرچه در قرن اخير با تأسيس حوزه علميه قم از اهميت حوزه اصفهان كاسته شد، اما همچنان مدارس علميه در اين شهر پابرجاست و طلاب به فراگيرى علم مشغولاند. برخى از مدارس علميه كه در سالهاى اخير در اصفهان تأسيس شده يا از گذشته باقى مانده، هماكنون داير است از جمله مدرسه چهارباغ (سلطانى) كه از آثار شاهسلطان حسين صفوى است و اكنون مدرسه امام صادق عليهالسلام نام دارد و طلبهنشين است. اين مدرسه با 96 حجره بزرگترين مدرسه اصفهان بوده است (رجوع کنید به جناب اصفهانى، 1371ش، ص 109؛ نيز رجوع کنید به چهارباغ*، مدرسه). مسجد و مدرسه سيد را نيز سيدمحمدباقر شفتى مشهور به حجتالاسلام بنا كرد و بدينجهت به مدرسه سيد معروف است. اتمام ساخت و آمادهسازى اين مدرسه در حيات سيدمحمدباقر ممكن نشد و فرزند و نوادهاش آن را تكميل كردند (ايمانيه، ص 144ـ145؛ مهدوى، 1386ش، ص160ـ161). مدرسه الغدير، مدرسه اميرالمؤمنين على عليهالسلام، مدرسه باقرالعلوم، مدرسه صدر پاقلعه يا سيدالعراقين، مدرسه جواديه، و مدرسه ركنالملك (موحد ابطحى، ج 2، ص 288ـ295) از ديگر مدارس مشهور اصفهان هستند. مدرسه بزرگ صدر كه محمدحسينخان صدراعظم اصفهانى در ابتداى قرن سيزدهم آن را تأسيس كرد، نقشهاى مشابه مدرسه چهارباغ يا مدرسه سلطانى دارد (رجوع کنید به ارباب اصفهانى، ص 71). اين مدرسه به گفته جناب اصفهانى (1371ش، همانجا) 62 حجره و 60 طلبه داشته است. مجتهدان و عالمان بزرگى چون شيخعبدالحسين محلاتى (متوفى 1323)، جهانگيرخان قشقايى (متوفى 1328)، آخوند ملامحمد كاشانى (متوفى 1333)، آقاسيدابوالقاسم دهكردى (متوفى 1353)، آخوند ملامحمدحسين فشاركى (متوفى 1353)، آقاشيخعلى يزدى (متوفى 1353)، محمدحكيم خراسانى (متوفى 1355)، حاجآقا حسين طباطبائى بروجردى و بسيارى ديگر در اين مدرسه تحصيل يا تدريس كردهاند (رجوع کنید به موحد ابطحى، ج 2، ص 303ـ316). مدرسه صدر چهارباغ خواجو نيز از آثار محمدحسين خان صدراعظم اصفهانى است. مدرسه محموديه، مدرسه مسجد رحيمخان و مدرسه ميرزامهدى نيز از مدارس ديگر اصفهان است (همان، ج 2، ص 316ـ323). مدرسه عربان كه عربها در آن تحصيل مىكردند، رو به ويرانى بود، اما پس از شهريور 1320 سيدمحمدرضا خراسانى آن را تعمير كرد و اكنون به مدرسه آيتاللّه خادمى معروف است (مهدوى، 1386ش، ص 202ـ 203)؛ مدرسه كاسهگران كه به همت امير محمدمهدى حسنى حسينى مشهور به حكيمالملك اردستانى در 1105 به اتمام رسيد، هماكنون پابرجا و طلبهنشين است (ارباب اصفهانى، ص 72؛ مهدوى، 1386ش، ص 216ـ218). در مدرسه ناصرى نيز در دوره ناصرالدينشاه قاجار تعميراتى صورت گرفت (مهدوى، 1386ش، ص 259). مدرسه نوريه نيز از مدارس اوايل عهد صفوى است و به گفته جناب اصفهانى (1371ش، همانجا) 22 حجره داشت و 22 طلبه در آن سكونت داشتند. بناى اين مدرسه از نورالدين محمدجابر انصارى اصفهانى بود. وقفنامه آن را سپنتا آورده و در حاشيه آن خط و مهر محمدتقى مجلسى ديده مىشود (رجوع کنید به سپنتا، ص 74ـ110).

علاوهبر اين در برخى مساجد اصفهان نيز تدريس علوم دينى رواج داشته است. در مسجد شاه مدرّسان و طلاب وظايف و مقررى خاصى داشتهاند. اين مسجد يازده مدرّس داشته است كه دو روز هفته را تعطيل و بقيه ايام هفته را موظف به تدريس در مسجد بودهاند (رجوع کنید به همان، ص 58ـ60).

اوقاف از مهمترين منابع درآمد مدارس در اصفهان بوده است (براى نمونههايى از اين اوقاف رجوع کنید به همان، ص 74ـ109، 169، 190، 197ـ198، 200ـ201). بهعلاوه، شاردن (ج4، ص232) از 57 مدرسه طلبهنشين در اصفهان خبر داده كه بيشتر آنها از آثار خيريه پادشاهان بوده و مدير و مدرّسان آنها و بالطبع هزينههايشان را شاهان تأمين مىكردند و براى مدرّسان و طلاب از جانب سلاطين مواجب و مستمرى تعيين مىشده است (رجوع کنید به اسكندر منشى، ج 1، ص 157). برخى از طلاب نيز به كارهايى چون استنساخ كتاب، معلمى سرخانه يا للگى بچههاى دولتمردان مىپرداختند و از اين راه هزينه زندگى و تحصيل خويش را تأمين مىكردند (همان، ج3، ص940). حاجملاهادى سبزوارى زندگى خويش را از راه كشاورزى مىگذراند (رجوع کنید به مدرس تبريزى، ج 2، ص 423). از مناصب مهمى كه در اواخر دوره صفويه ايجاد شد، منصب «ملاباشى»گرى بود. يكى از وظايف ملاباشى كه از ميان اهل علم انتخاب مىشد، دريافت وظيفه و مقررى طلاب از حكومت و تقسيم آن بود (رجوع کنید به ميرزاسميعا، ص 1ـ2).


منابع:
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذريعة الى تصانيف الشيعة، چاپ علىنقى منزوى و احمد منزوى، بيروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلامالشيعة: الكرام البررة، قسم 1ـ2، مشهد 1404؛
(3) قسم 3، چاپ حيدر محمدعلى بغدادى و خليل نايفى، قم 1427؛
(4) همان: نقباءالبشر فى القرن الرابع عشر، مشهد، قسم 1ـ4، 1404، قسم 5، چاپ محمد طباطبائى بهبهانى، 1388ش؛
(5) محمدمهدىبن محمدرضا ارباب اصفهانى، نصف جهان فى تعريف الاصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1340ش؛
(6) محمدبن على اردبيلى، جامعالرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بيروت 1403/1983؛
(7) اسكندرمنشى؛
(8) عبداللّهبن عيسى افندىاصفهانى، رياضالعلماء و حياضالفضلاء، چاپ احمد حسينى، قم 1401ـ ؛
(9) امين؛
(10) مرتضى انصارى، زندگانى و شخصيت شيخ انصارى قدسسره، قم 1373ش؛
(11) مجتبى ايمانيه، تاريخ فرهنگ اصفهان، اصفهان: دانشگاه اصفهان، (بىتا.)؛
(12) محمدزمانبن كلبعلى تبريزى، فرائدالفوائد: در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفريان، تهران 1373ش؛
(13) على تبريزى خيابانى، كتاب علماء معاصرين، چاپ سنگى تهران 1366؛
(14) محمدبن سليمان تنكابنى، قصصالعلماء، چاپ محمد برزگر خالقى و عفت كرباسى، تهران 1383ش؛
(15) محمدحسن جابرى انصارى، تاريخ اصفهان و رى و همه جهان، (اصفهان) 1321ش؛
(16) عبداللّهبن نورالدين جزايرى، الاجازة الكبيرة، چاپ محمد سمامى حائرى، قم 1409؛
(17) رسول جعفريان، احوال و آثار بهاءالدين محمد اصفهانى (مشهور به فاضل هندى)، قم 1374ش؛
(18) همو، سياست و فرهنگ روزگار صفوى، تهران 1388ش؛
(19) على جناب اصفهانى، الاصفهان، چاپ عباس نصر، اصفهان 1371ش؛
(20) همو، رجال و مشاهير اصفهان (الاصفهان)، چاپ رضوان پورعصار، اصفهان 1385ش؛
(21) محمدبن حسن حرّ عاملى، املالآمل، چاپ احمد حسينى، بغداد ?( 1385)، چاپ افست قم 1362ش؛
(22) احمد حسينى اشكورى، تلامذة العلامة المجلسى و المجازون منه، چاپ محمود مرعشى، قم 1410؛
(23) عبدالحسينبن محمدباقر خاتونآبادى، وقايع السنين و الاعوام، يا، گزارشهاى ساليانه از ابتداى خلقت تا سال 1195 هجرى، چاپ محمدباقر بهبودى، تهران 1352ش؛
(24) خوانسارى؛
(25) ابوالقاسم رفيعى مهرآبادى، آثار ملّى اصفهان، تهران 1352ش؛
(26) محمدحسين رياحى، رهآورد ايام : مجموعه مقالات اصفهانشناسى، اصفهان 1385ش؛
(27) عبدالحسين سپنتا، تاريخچه اوقاف اصفهان، اصفهان 1346ش؛
(28) حسن طارمىراد، علامه مجلسى، تهران 1375ش؛
(29) مهدى قرقانى، زندگانى حكيم جهانگيرخان قشقايى، اصفهان 1371ش؛
(30) عبدالنبىبن محمدتقى قزوينى، تتميم املالآمل، چاپ احمد حسينى، قم 1407؛
(31) عباس قمى، الفوائد الرضوية فى احوال علماءالمذهب الجعفرية، چاپ ناصر باقرى بيدهندى، ج 2، قم 1385ش؛
(32) محمدباقربن محمدتقى مجلسى، بحارالانوار، بيروت 1403/1983؛
(33) همو، كتابالاربعين، قم 1358ش؛
(34) محمدتقىبن مقصود على مجلسى، روضةالمتقين فى شرح مَن لايَحضُرُه الفقيه، چاپ حسن موسوى كرمانى و على پناه اشتهاردى، قم 1406ـ1413؛
(35) همو، لوامع صاحبقرانى، المشتهر بشرحالفقيه، ج 1، قم 1414؛
(36) محمدعلى مدرس تبريزى، ريحانةالادب، تهران 1374ش؛
(37) حجت موحدابطحى، ريشهها و جلوههاى تشيع و حوزه علميه اصفهان در طول تاريخ، اصفهان 1418؛
(38) موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانى، قم: مؤسسة الامام الصادق، 1418ـ1424؛
(39) جعفر مهاجر، الهجرةالعاملية الى ايران فىالعصر الصفوى: اسبابها التاريخية ونتائجهاالثقافية و السياسية، بيروت 1410/1989؛
(40) مصلحالدين مهدوى، اصفهان دارالعلم شرق : مدارس دينى اصفهان، تحقيق، تصحيح، اضافات محمدرضا نيلفروشان، اصفهان 1386ش؛
(41) همو، بيان سُبُل الهداية فى ذكر اعقاب صاحبالهداية، يا، تاريخ علمى و اجتماعى اصفهان در دو قرن اخير، قم 1367ش؛
(42) ميرزاسميعا، تذكرةالملوك، چاپ محمد دبيرسياقى، تهران 1378ش؛
(43) محمدحسنبن باقر نجفى، جواهرالكلام فى شرح شرائعالاسلام، بيروت 1412/ 1992؛
(44) موسى نجفى، حكم نافذ آقانجفى:عرفان،مرجعيت و سياست و فتاوائى از تحريم سياست غرب در ايران، (قم )1371ش؛
(45) محمدطاهر نصرآبادى، تذكره نصرآبادى، چاپ احمد مدقّق يزدى، يزد 1378ش؛
(46) حسينبن محمدتقى نورى، خاتمة مستدرك الوسائل، قم 1415ـ1420؛
(47) محمديوسف واله اصفهانى، خلدبرين: ايران در روزگار صفويان، چاپ ميرهاشم محدث، تهران 1372ش؛
(48) محمدطاهربن حسين وحيد قزوينى، عباسنامه، يا شرح زندگانى 22 ساله شاهعباس ثانى (1052ـ 1073)، چاپ ابراهيم دهگان، اراك 1329ش؛


(49) Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient, new ed. by L. Langles, Paris 1811;
(50) Hossein Nasr, "Spirtiual movements, philosophy and theology in the Safavid period", in The Cambridge history of Iran, vol.6, ed. Peter Jackson and Laurence Lockhart, Cambridge 1986.

/ محسن معينى /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6641
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست