حوت جنوبى ، حوت جنوبى، از صورتهاى فلكى نيمكره جنوبى آسمان. حوت جنوبى را به صورت ماهى كوچكى در جنوب صورت فلكى دلو* تصور كردهاند. سر ماهى به سوى مشرق و در نزديكى ستاره چهل و دوم دلو قرار دارد و دنباله آن به سوى مغرب كشيده مىشود (صوفى، 1406، ص 417؛ رجوع کنید به شكل 1). در فهرستهاى قديمى از صور فلكى نيمكره جنوبى آسمان، حوت جنوبى را آخرين صورت ذكر مىكردند (رجوع کنید به بطلميوس، ص 398ـ 399؛ ابوريحان بيرونى، ص 93ـ94).

در نجوم يونانى و دوره اسلامى، مساحت صورت فلكى حوت جنوبى از مساحت امروزى آن گستردهتر بود و به سوى جنوب و غرب امتداد داشت. نكته جالب توجه اين است كه بطلميوس (ص 399) شش ستاره را خارج از طرح صورت نام برده و صوفى (1406، ص 418) براساس طول و عرض دايرةالبروجى اين ستارهها نتيجه گرفته است كه آنها بايد در جنوب ستارگان يازدهم و دوازدهم جدى باشند. صوفى (همانجا) براساس رصدهايش اظهار مىدارد كه در اين ناحيه ستارگان كمنورى وجود دارند كه قدر آنها با قدرهايى كه بطلميوس داده سازگار نيست (نيز رجوع کنید به الغبيگ، ص 432ـ433). تومر نيز در تطبيق ستارههاى ذكر شده با آنچه كه در آسمان مشاهده مىشود ترديد كرده و جز يك مورد همه را جزو ستارگان صورت فلكى ميكروسكوپ دانسته است (رجوع کنید به بطلميوس، ص 399، پانويس 156). به علاوه صوفى (همانجا) شش ستاره را در جنوب حوت جنوبى از قدرهاى دوم تا ششم رصد كرده كه بطلميوس ذكرى از آنها به ميان نياورده است. شش ستاره رصد شده صوفى، اكنون جزو صورت فلكى ديگرى به نام درنا ردهبندى مىشود (رجوع کنید به شيئلروپ، ص 31) كه صورت فلكى اخير و ميكروسكوپ در فهرست بطلميوس وجود ندارند و افزوده منجمان غربى در قرن يازدهم/ هفدهم و دوازدهم/ هجدهم است (رجوع کنید به آلن، ص 237، 289، 345). درخشانترين ستاره حوت جنوبى، فمالحوت جنوبى/ فمالحوت الجنوبية (دهان ماهى جنوبى) ستارهاى از قدر اول بوده است (شهمردانبن ابىالخير، ص 481) كه به نوشته صوفى (1406، ص 417ـ418) آن را بر اسطرلابهاى جنوبى ترسيم مىكردند و در زمره ستارگان سلطنتى در ايران باستان بود (بكيچ، ص 268). براساس اسطورههاى يونانى، فمالحوت با هيولاى تيفون مرتبط بود كه آن را در زير كوه اتنا محبوس مىدانستند. در سوريه و سرزمين كنعان اين ستاره نشانه خداى درياها يا خداى ماهيان بود (برنم، ج 3، ص 1485). در فهرست بطلميوس، در واقع فمالحوت يك بار جزو ستارگان دلو (ص 378) و ديگر بار جزو ستارگان حوتجنوبى (ص398) ذكر شده است، اما در فهرست ستارهاى صوفى (1406، ص 300) فقط جزو ستارگان دلو آمده است. در اسطورهها، فمالحوت آخرين ستاره از ستارگانى بود كه جريان آب ريخته شده از دلو را تصوير مىكردند (رجوع کنید به همان، ص297)، اما آنرا درون دهان ماهى (حوت جنوبى) نيز تصوير مىكردند كه به نحوى ميان دو صورت فلكى دلو و حوتجنوبى مشترك بود (رجوع کنید به همان، ص420؛ نيز رجوع کنید به ترجمه فارسى،ص316). امروزه فمالحوت را با نامعلمى حوت جنوبى مىشناسند و جزو ستارگان حوت جنوبى است (كونيچ و اسمارت، ص 50). اين ستاره را ضَفْدَع (قورباغه) اول و ظَليم (شترمرغ نر) نيز مىناميدند (صوفى، 1406، ص 296) كه احتمالا اين نامها ريشه اسطورهاى نزد عربهاى قديم داشته است (رجوع کنید به آلن، ص 346). نام اروپايى فمالحوت برگرفته از نام عربى آن است كه به صورتهاى گوناگون در لاتينى ضبط شده است (همان، ص345؛ براى ضبطهاى گوناگون آن رجوع کنید به همان، ص 345ـ346). بطلميوس (ص398ـ 399) براى حوت جنوبى با احتساب فمالحوت، دوازده ستاره در طرح اصلى صورت و شش ستاره خارج از طرح برشمرده است كه قدر ستارههاى اصلى چنين است: نه ستاره از قدر چهارم، دو تا از قدر پنجم و يكى از قدر اول. درحالىكه صوفى (1373، ص350) بدون احتساب فمالحوت، اين صورت فلكى را شامل يازده ستاره دانسته است: يكى از قدر سوم، پنج تا از قدر چهارم، چهار تا از قدر پنجم و يكى از قدر ششم (نيز رجوع کنید به شيئلروپ، همانجا). هر چند صوفى در متن كتاب (1373، ص 347ـ348)، موضع ستاره اول حوت جنوبى را متمايز از فمالحوت وصف كرده، اما در جدول ستارگان (رجوع کنید به 1373، ص350) به نادرست همان توضيح بطلميوس براى فمالحوت در مقابل اين ستاره آمده است. جالب توجه است كه قدرها بر اساس رصد صوفى با قدرهايى كه آرگلاندر (اخترشناس آلمانى) در قرن نوزدهم ذكر كرده است، همخوانى بهترى دارد (رجوع کنید به همانجا). در نجوم جديد حوت جنوبى با صورتهاى فلكى دلو، جدى، درنا، ميكروسكوپ و حجّار هممرز است. محدوده غربى ـ شرقى اين صورت از بُعد 21 ساعت و 25 دقيقه تا 23 ساعت و 4 دقيقه، و محدوده شمالى ـ جنوبى آن از ميل ْ25- تا ْ37- است. حوت جنوبى با مساحت 37ر245 درجه مربع، 595ر0% از سطح آسمان را مىپوشاند (بكيچ، همانجا؛ رجوع کنید به شكل 2).

---

منابع:
(1) ابوريحان بيرونى، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، چاپ جلالالدين همائى، تهران 1362ش؛
(2) الغبيگ، زيج الغبيگ، چاپ سديو، پاريس 1847؛
(3) شهمردانبن ابىالخير، روضةالمنجمين، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه ملك، با مقدمه و فهرستها و اصطلاحات نجومى از جليل اخوان زنجانى، تهران 1368ش؛
(4) عبدالرحمانبن عمر صوفى، كتاب صورالكواكب، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه بودليان، ش 144 Marsh.، فرانكفورت 1406/1986؛
(5) همان: كتاب صورالكواكب الثمانية و الاربعين، حيدرآباد، دكن 1373/1954؛
(6) همان: ترجمه صورالكواكب عبدالرحمن صوفى، به قلم نصيرالدين طوسى، چاپ معزالدين مهدوى، تهران 1351ش؛


(7) Richard Hinckley Allen, Star names: their lore and meaning, New York 1963;
(8) Michael E. Backich, The Cambridge guide to the constellations, Cambridge 1995;
(9) Robert Burnham Jr., Burnham's celestial handbook: an observer's guide to the universe beyond the Solar System, New York 1978;
(10) Paul Kunitzsch and Tim Smart, Short guide to modern star names and their derivations, Wiesbaden 1986;
(11) Claudius Ptolemy, Ptolemy's Almagest, translated and annotated by G.J. Toomer, Princeton, N.J. 1998;
(12) Hans Carl Frederik Christian Schjellerup, Description des etoiles fixes comp osee au milieu du dixieme siecle de notre ere par l'astronome persan Abd-al-Rahman al-Sufi, in Islamic mathematics and astronomy, vol.26, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfort on the Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1997.

/ حميدرضا گياهى يزدى/