responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6617

 

حوادث الجامعه ، حوادث الجامعه، كتابى به عربى از مؤلفى ناشناس، درباره رويدادهاى سده هفتم در عراق و ديگر سرزمينهاى اسلامى. نخستينبار، يعقوب نعوم سركيس بغدادى نسخه خطى اين كتاب را، كه نام مؤلف را در برنداشت، با عنوان الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فىالمائةالسابعة به كمالالدين عبدالرزاقبن احمد شيبانى معروف به ابنفُوَطى* (متوفى 723) نسبت داد (براى كتابى با اين عنوان از ابنفوطى رجوع کنید به حاجىخليفه، ج 1، ستون 693) و محمدرضا شَبيبى، محقق عراقى، نيز همين رأى را ابراز كرد. پس از آن، مصطفى جواد، اديب و محقق و مورخ معاصر عراقى، به پيروى از آنها، اين نسخه را با عنوان الحوادثالجامعة و به نام ابنفوطى در بغداد منتشر كرد (1351/ 1932؛ رجوع کنید به شبيبى، ج 2، قسم 1، ص 114ـ 115؛ الحوادث الجامعة، مقدمه محمدرضا شبيبى، ص الف و مقدمه مصطفى جواد، ص ح؛ ابنفوطى، ج 4، قسم 1، مقدمه مصطفىجواد، ص64ـ65؛ مصطفىجواد، 1378، ص372؛ نيز رجوع کنید به كتاب الحوادث، مقدمه بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، ص 7ـ9).

مصطفىجواد بعدها، پس از آگاهى از كتاب تلخيص مجمع الآداب فى معجم الالقاب تأليف ابنفوطى، به اين نتيجه رسيد كه انتساب كتاب حوادثالجامعه به ابنفوطى بر دليلى استوار نيست و از رأى پيشين خود برگشت و در تعليقاتى بر كتاب مورخالعراق ابنفوطى، تأليف محمدرضا شبيبى، اظهار كرد كه كتاب حوادثالجامعه به هيچ وجه تأليف ابنفوطى نيست، زيرا خط تلخيص مجمعالآداب و الحوادثالجامعه (با اين فرض كه كتاب را به خط مؤلف بدانيم رجوع کنید به صفا، ص 442) و سبك آنها در نقل و اقتباس مطالب و ذكر تراجم يكسان نيست. افزون بر اين، شخصيت مؤلف حوادث در اين كتاب نهان است، اما شخصيت ابنفوطى در تلخيص مجمعالآداب آشكار است (رجوع کنید به مصطفى جواد، 1378، همانجا؛ همو، 1387، ص 79ـ82؛ ابنفوطى، ج 4، قسم 1، همان مقدمه، ص 64ـ66).

مؤلف حوادثالجامعه از حوادث يا شخصيتهايى كه با آنها مرتبط بوده، ياد نكرده است (عزّاوى، ج 1، ص 161؛ شبيبى، ج 2، قسم 1، ص 56). با اين حال، مصطفىجواد (1378، ص 538ـ 541)، با استناد به شواهدى از كتاب، تلاش كرده است ثابت كند كه مؤلف كتاب، معاصرِ بعضى حوادث اواخر سده هفتم بوده، اما با مقايسه مطالبى كه وى به آنها استناد كرده است و منقولاتِ ذهبى (متوفى 748؛ حوادث و وفيات 651ـ660ه ، ص 237، 261ـ 262، 308، و جاهاى ديگر) از ظهيرالدين علىبن محمد كازرونى (متوفى 697)، روشن مىشود كه مستندات مصطفىجواد از كتاب، در واقع اقتباسهايى از تاريخ كازرونى است (كتاب الحوادث، همان مقدمه، ص 10).

به نوشته مصطفىجواد، حوادثالجامعه احتمالا تأليف محبالدين ابوالعباس احمدبن يوسفبن ابىبكر علوى كَرَجى بغدادى، مورخ عراقى است كه در نيمه نخست سده هشتم مىزيست (ابنفوطى، ج 4، قسم 1، همان مقدمه، ص 66)، اما دليل قاطعى براى اين انتساب ذكر نكرده است (كتابالحوادث، همانجا). مصححانِ چاپ جديد حوادثالجامعه عنوان چاپ پيشين اين كتاب و انتساب آن را به ابنفوطى نادرست دانسته، نام حوادث را بر آن نهادهاند، زيرا در ميان پژوهشگران بدين نام شهرت يافته و از سوى ديگر، اين نام با محتواى كتاب نيز سازگار است (همانجا).

حوادثالجامعه رويدادهاى 25 سال نخستِ سده هفتم و پارهاى از حوادث سال 626 را دربرندارد و اين بخش از كتاب از دست رفته است. اين اثر با رويدادهاى 626 آغاز مىشود و سير وقايع تا سال 700 به صورت سالشمار ادامه مىيابد. حوادث عراق و دارالخلافه بغداد موضوع اصلى كتاب است. در عين حال، مؤلف از رويدادهاى شام و مصر و حكومت ايوبيان (رجوع کنید به كتابالحوادث، ص 134ـ137، 143ـ144، 169ـ170) و اخبار ديگر حكومتهاى اسلامى همچون خوارزمشاهيان و مناسبات آنان با دستگاه خلافت عباسى (همان، ص 20ـ21، 31)، سلاجقه روم (ص 126ـ127) و بنورسول* يمن (ص 152ـ153) غفلت نكرده است.

حوادثالجامعه از منابع مهم و اصلى درباره لشكركشيهاى مغولان به آذربايجان، اربل، موصل، شهرزور، خانقين، بغداد، كردستان، حرّان و رها (رجوع کنید به ص 48ـ50، 113ـ114، 127ـ128، 137ـ142، 304)، اخبار باطنيه و برچيده شدن حكومت اسماعيليان الموت در 654، حركت هولاكو از همدان به سوى عراق در 655 و سقوط بغداد به دست هولاكو (656) و انقراض خلافت عباسى (ص 132، 329ـ330، 349، 354ـ360) است. لشكركشى هولاكو به شام و فتح اين سرزمين در 658 (ص 369ـ 370، 372ـ 373)، حوادث دوران ايلخانان (هولاكو، اباقا، ارغون، گيخاتو، بايدو و غازان) و فرمانروايى خاندان هولاكو در عراق، از ديگر مطالب كتاب است (ص 382، 384، 452ـ453، 503، 506، 521ـ 524). در ادامه حوادث هر سال، از بزرگان و نامآورانى كه در آن سال درگذشتهاند، ياد شده است؛
البته مؤلف، برخى تراجم و حوادث مهم را خلاصه آورده يا اصلا آنها را ذكر نكرده است.

حوادث افزون بر رويدادهاى سياسى، مشتمل بر مباحث ادارى، اجتماعى، اقتصادى، آموزشى و فرهنگى، نظامى و پارهاى حوادث طبيعى است، از جمله يادكردِ ديوانها و مناصب ادارى و دينى (رجوع کنید به همان، ص 30ـ31، 40، 111، 114، 134)، آشوب در بغداد (ص 203ـ205، 320، 331، 339ـ341)، فساد عياران (ص 266، 298، 300، 321)، گرانى در بغداد (ص 243، 269)، وضع اهل ذمه و گروههاى مذهبى همچون صابئه و يزيديه (ص 24، 30، 91ـ97، 270، 293، 315، 362، 385، 533)، عقايد و عادات و رسوم (مثلا رجوع کنید به ص 130ـ131، 194ـ197، 260ـ261، 296ـ297، 441ـ442)، اقوام تركمان و عرب و كرد (همان، ص21، 159، 181، 230، 240ـ241، 315، 482)، نهادهاى آموزشى مهم مانند مدرسه نظاميه (ص 17)، مدرسه مستنصريه (ص 80ـ86)، بيمارستان عضدى و كار طبابت (ص 15ـ16، 93ـ94)، افكار و انديشههاى انحرافى (ص156ـ157، 476ـ477)، سپاه، فرماندهى، سان لشكر و جنگافزارها (ص 35، 44، 52، 57، 70، 76، 125، 257، 329، 355، 400)، تداوم نظام اِقطاع (ص 35، 68)، حوادث و بلاياى طبيعى همچون طغيان آب دجله و زير آب رفتن بغداد، زلزله بغداد، بارش سخت باران و تگرگ، وزش بادهاى بسيار گرم و رويدادهاى شگفت (ص 214ـ215، 259ـ261، 272ـ273، و جاهاى ديگر) و وصف برخى بناهاى زيبا (ص 309).

در اثناى مطالب كتاب، اطلاعات بسيارى درباره محلهها و باروها و دروازههاى بغداد، مساجد، مدارس، كتابخانهها، خانها، رباطها، زاويهها، بازارها، كاخها، پلها، جويبارها و نهرها، مقابر، مشاهد و آرامگاههاى اين شهر مىتوان يافت (براى نمونه رجوع کنید به همان، ص 81، 139، 147، 216، 309، و جاهاى ديگر).

آنچه ارزش و اهميت حوادث را بيشتر مىسازد، آن است كه مؤلف از دو اثر بزرگ درباره تاريخ عراق و بهويژه بغداد استفاده كرده است كه به دست ما نرسيدهاند. يكى تاريخ سالشمار و مفصّل تاجالدين ابوطالب علىبن اَنْجَب معروف به ابن ساعى* (متوفى 674) است و ديگرى، تاريخ بغداد يا روضة الأريب فى التاريخ تأليف ظهيرالدين كازرونى (رجوع کنید به همان، ص 301ـ303، 490، مقدمه بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، ص 6؛
عزّاوى، ص 161). تاريخ ابننجار (متوفى 643) از ديگر منابع مؤلف بوده است (رجوع کنید به كتابالحوادث، ص 312).

در حوادث به تاريخ جهانگشاى جوينى (رجوع کنید به همان، ص 460) و وفات سعدى در 694 اشاره شده (ص 528) و ترجمه برخى عبارتهاى فارسى به عربى (ص 499) ذكر گرديده و پارهاى واژههاى فارسى همچون سرپوش، جوق (جوخه)، مهتر و دروازه (ص 106، 203، 296، 450) در آن به كار رفته است. اگر اين مطالب از خود مؤلف باشد، نشان مىدهد كه وى فارسى مىدانسته و احتمالا ايرانى بوده است. مؤلف از مناقب ائمه شيعه و مَشاهد شريفه اهلبيت در عراق، با احترام و جمله دعايى «عليهالسلام» ياد كرده است (براى نمونه رجوع کنید به ص 124، 181ـ 183، 213). از سوى ديگر، مؤلف درباره كشته شدگان حادثه استيلاى هولاكو بر بغداد، همچون مستعصم عباسى و پسرانش، علما، امرا و ديگر مردم، لفظ شهيد را به كار نبرده است (ابن فوطى، ج 4، قسم 1، همان مقدمه، ص 65). اين مطلب مىتواند گوياى آن باشد كه وى به تشيع متمايل بوده است (رجوع کنید به مصطفى جواد، 1378، ص 547).

نثر كتاب ساده و روان است. در متن كتاب، آيههاى قرآن و شعر نيز به كار رفته است (براى نمونه رجوع کنید به كتاب الحوادث، ص 42، 81، 120، 350ـ351، 507ـ512). الحوادثالجامعة چاپ مصطفى جواد، كه براساس رونوشتى از نسخه اصلى است، اغلاط و افتادگيهاى بسيار دارد؛
از اينرو، بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف اين كتاب را براساس نسخه اصلى كتاب ــكه تصوير آن در كتابخانه اوقاف در بغداد نگهدارى مىشدــ با دقت تصحيح و متن آن را با كتابهاى تاريخى مهم مقابله كردند (به ويژه با تاريخالاسلام ذهبى، كه برخى منابع آن با حوادثالجامعه مشترك است، تلخيص مجمعالآداب ابنفوطى، و المقتفى لتاريخ ابىشامه علمالدين برزالى) و با تعليقاتى سودمند در 1376ش/ 1997 در بيروت منتشر كردند (رجوع کنید به همان، مقدمه بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، ص 11). اين چاپ داراى فهرستهاى متنوعىاست.

عبدالمحمد آيتى اين اثر را با عنوان حوادثالجامعه ــ رويدادهاى قرن هفتم هجرى، به فارسى ترجمه و منتشر كرده است (تهران 1381ش).


منابع:
(1) ابنفُوَطى، تلخيص مجمعالآداب فى معجم الالقاب، ج 4، قسم 1، چاپ مصطفى جواد، (دمشق 1382/ 1962)؛
(2) حاجىخليفه؛
(3) الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فى المائة السابعة، (منسوب به) ابنفُوَطى، چاپ مصطفى جواد، بغداد: المكتبة العربية، 1351، همان: كتاب الحوادث، و هو الكتاب المسمىّ وهمآ بالحوادث الجامعة و التجارب النافعة، منسوب به ابنفُوَطى، چاپ بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، بيروت: دارالغرب الاسلامى، 1997؛
(4) محمدبن احمد ذهبى، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمرى، حوادث و وفيات 651ـ660ه ، بيروت 1419/1999؛
(5) محمدرضا شبيبى، مؤرخ العراق ابنالفوطى: بحث فى ادوار التاريخ العراقى من مستهل العصر العباسى الى اواخر العصر المغولى، ج 2، قسم 1، (بغداد) 1378/1958؛
(6) جرجس صفا، «تعريف بعض مخطوطات مكتبتى»، المشرق، سال 16، ش 6 (حزيران 1913)؛
(7) عباس عزّاوى، التعريف بالمورخين، ج 1، بغداد 1376/1957؛
(8) مصطفى جواد، «ابنالفوطى: المطبوع باسم الحوادث الجامعة ليس لابن الفوطى»، مجلة المجمع العلمى العراقى، ج 14 (1387)؛
(9) همو، «(حول) مؤرخ العراق ابنالفوطى (تأليف محمدرضا شبيبى)»، همان، ج 6 (1378).

/ محمدرضا ناجى /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 6617
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست